Ашҭа ҧшӡеи аҭаацәа гәырҕьахәи ахьҭанхо анаҧшҩы илаҧш ацәиӡартә иҟоуп. Амаҭацәа, уи аҭаацәара ирылатәаз, избаз ихы шьҭыхны дцәажәоит. Тәанба Андреи "Агәымшәаразы" амедал ианашьоуп. Иара Мыта ҳәа ауп дшырдыруа. Иҧа Ҭемыр Тәанбагьы аибашьраан 19 ш. ракәын ихыҵуаз. Уи Витали Дармаа напхгара зиҭоз агәыҧ далан. Мыта иашьеиҵбы Рудик Уасил-иҧа Тәанба Аҧсны Афырхаҵа ҳәа ахьӡ ҳаракы даҧсахеит.

Нанҳәамза жәохә рзы ҳтәылаҿы иазгәарҭеит ақырҭуа-аҧсуа еибашьраан зхатәгәаҧхарала иааны Аҧсны еибашьуаз Рымш. Кавказ аиашьара жәларқәа рҟынтәи аибашьцәа раҧхьатәи ргәыҧ еибашьра ҳәа ашьха каҵәарақәа ирхысны, шәарах мҩахәасҭала Аҧсныҟа иааит нанҳәамза жәохә рзы – аибашьра аҩбатәи амш азы. Уи аахыс иҵит ҩажәи жәаба шықәса.

Анчхьоу акаҵәара ихыҵны аибашьра раҧхьатәи амшқәа рзы Аҧсныҟа иааз хатәгәаҧхарала еибашьуаз ргәыҧ далан Ҟабарда-Балкариатәи аибашьҩы, Аҧсны Афырхаҵа Муҳаммад Бли. Ишырҳәо еиҧш, ажәа ахы умҳәакәан аҵыхәа узҳәом. Муҳаммад Бли бшьҭрала  Ҵабалтәуп. Аҭоурыхтә ӡеибафара иахҟьаны Ҟабарда-Балкариаҟа ицаанӡа, Ҵабал ианынхоз Ҧлиа рыжәлан. Аҧсны Афырхаҵа иажәақәа рыла, иабду иаб ибзианы игәалашәон аҭаацәа аҵх рҽалакны рқыҭа иалҵны ианцоз. Аибашьра ҟалаанӡа Аҧсныҟа ҩынтәҟа иаахьаз Муҳаммад Бли аибашьра ианалагаз ихыҵуан ҩажәи зеижә шықәса. Ақырҭуа архәҭақәа Аҧсны иақәлеит ҳәа заҳаз иаразнак амҩа дықәлеит иҭоурыхтә ҧсадгьылны еснагь ииҧхьаӡоз Аҧсны ахьчаразы.

Ааигәа амедиамаҵзура Sputnik Аҧсны Аҟәеи Москвеи рыбжьара еиҿнакааз авидеоцҳаҿы тема хаданы иқәгылан: «Аҧсны адемографиатә ҭагылазаашьа. Мҩақәас иҟоузеи уи алҵразы?». Аҧсны аганахьала уи алацәажәара иалахәын аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, Д.И.Гәлиа ихьӡ зху Аҧсуаҭҵааратә институт аетнологиа аҟәша аҭҵаарадырратә усзуҩ Асҭанда Ҳашба, аекономикатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, Аҧснытәи аҳәынҭуниверситет амилаҭтә економика акафедра адоцент, асоциал-економикатә ҭҵаарақәа Рцентр аусзуҩ Хаҭуна Шаҭиҧа. Урыстәыла аганахьала – адемографиеи, амиграциеи, арегионтә ҿиареи Ринститут Азгәаҭаратә хеилак ахантәаҩы, Урыстәылатәи Афедерациа аҳәынҭқарратә бжьагаҩыҵәҟьа Иури Крупнов.

Ааигәа амедиамаҵзура Sputnik Аҧсны Аҟәеи Москвеи рыбжьара еиҿнакааз авидеоцҳаҿы тема хаданы иқәгылан: «Аҧсны адемографиатә ҭагылазаашьа. Мҩақәас иҟоузеи уи алҵразы?». Аҧсны аганахьала уи алацәажәара иалахәын аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, Д.И.Гәлиа ихьӡ зху Аҧсуаҭҵааратә институт аетнологиа аҟәша аҭҵаарадырратә усзуҩ Асҭанда Ҳашба, аекономикатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, Аҧснытәи аҳәынҭуниверситет амилаҭтә економика акафедра адоцент, асоциал-економикатә ҭҵаарақәа Рцентр аусзуҩ Хаҭуна Шаҭиҧа. Урыстәыла аганахьала – адемографиеи, амиграциеи, арегионтә ҿиареи Ринститут Азгәаҭаратә хеилак ахантәаҩы, Урыстәылатәи Афедерациа аҳәынҭқарратә бжьагаҩыҵәҟьа Иури Крупнов.

Жәларбжьаратәи аӡбарҭа  иаҭатәыз Ақырҭуа фашистцәа 1992-1993 шықәсқәа раан ҳауаажәлар зҭадыргылаз аҧсуа милаҭ ҳхатәы дгьылаҿ шьаҭанкыла ҳақәхны ҳ-Аҧсадгьыл ҧшӡа Анцәа иҳанаишьахьоу, ҳнырҵәаны ҳартәыртәырц шырҭаххаз сазааҭгылоит. Уаанӡа иаҳзыруқәахьаз азымхозшәа, ҳмилаҭ аҵәаҕәа ахьыршьырц иаҿыз ҳгәылацәа "хазынақәа". Аха ус егьа иҟазаргьы, "ажәа ахы мҳәакәа аҵыхәа узҳәом" ҳәа шырҳәо еиҧш, аибашьра аан ҳауаажәлар ирхыргаз хҭысқәак сырзааҭгыларц сҭахуп.

Аҳкәажә лхыҧша

Мрагылараҭҵааҩ, ҷыдала османтәи Мсыр XVI-XIX  ашәышықәсақәа раан асоциалтәи, аполитикатәи, динлатәи аҿиареи аҭҵаара знапы алакыз аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, апрофессор Фериде Ацамба диижьҭеи 100 шықәса ҵит.

Аҧсуа ҧхьаҩы иахьа уажәраанӡагьы инагӡаҵәҟьаны изымдыруа аҭоурыхҭҵааҩ Фериде Мысҭаф-иҧҳа Ацамба диит Аҷара иаҵанакуа Минда ақыҭан 1922 ш. ииун 28 рзы. Усҟан Баҭым араион иаҵанакуан, ашьҭахь ақалақь иатәхеит. Лҭаацәа Ангиса ақыҭахь ианиас, уа ашкол далгеит. 1950 ш. рзы Москватәи аҳәынҭқарратә университет аҭоурыхтә факультет далгеит. Иара уа 1954 ш. рзы аспирантура хыркәшаны аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа адиссертациа лыхьчеит. Лтема иахьӡын: "Мсыр аусуцәа ркласс ашьақәгылареи аекономикатә ҭагылазаашьеи (1914-1952)".