Ҳаҧсадгьыл аҕа данақәла,  ҳҵеицәа гәымшәақәа хьаҳәхьачарак  ҟамҵакәан, уи иқәцаразы абџьар шьҭыхны ақәылаҩ иҿагылеит. Абџьар змамызгьы, ҳтәыла аҕа иалцаразы иаанымгылеит. Напышьашәала ҳџьынџь ахьчараз ақәылаҩ иабашьуан. Аиашазы, Аҧсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан ҳажәлар иргаз Аиааира машәыршақә иҟамлеит, зегь раҧхьаӡагьы, Ҳҧыза ду, Аҧсны Аҳәынҭқарра раҧхьатәи Ахада Владислав Григори-иҧа Арӡынба ибзоуроуп аҧсуа жәлар иаагаз Аиааира.

Инна Аҳашҧҳа лпоезиа иаҟазшьоуп аҧсҭазаараҿы аҭыҧ змоу, хкырацәала иеилоу ахҭысқәеи асахьақәеи, аҧштәы абжьи уҳәа уб. иҵ. рзааҭгылара, рыҭҵаара, исахьарку ажәала реибыҭара, рыраӡара.

Ааигәа лыԥсҭазаара далҵит еицырдыруаз аԥсуа лингвист, аԥсуеи абазеи абызшәақәа рыҭҵааҩы, Аԥсны иреиҳау ашкол зҽаԥсазтәыз аусзуҩ, Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет апрофессор, аџьа аветеран Валентина Алеқсандр-иԥҳа Амҷԥҳа.

Аҧсуаа ражәа иалаҵаны ирҳәоит «Бла иабохы иаҧсоуп» ҳәа. Аиашазы, ауаҩы иага агәабзиареи агәамч ҕәҕәеи имазаргьы, уи иблабара аницәыӡ – данылашәха, «дуаҩыбжаҵәҟьоуп», аҧсҭазаара иара изы иҵакыдоуп…

Леон иорден занашьоу аибашьра аветеран Заур Ахба, 23 шықәса ракәын ихыҵуаз Аҧсны Аџьынџьтәылатә еибашьра ианалагоз. Ҳаиҿцәажәараан излазгәеиҭаз ала, аррамаҵзура шихигахьазгьы, 5-нтә рыда абџьарла дымхысӡацызт. Аибашьра иалагаанӡа аус иуан машьынаныҟәцаҩыс Алашарбага автоколонна 2654 аҟны.

Ахәыҷы аҭҳарцәҳәа ацәа даалҵын, дҩагылт. Еимгеимцарак иалыршаны деиҵақыџьқыџьуа ихы инаркны ишьапаҟынӡа ахьҭа ҩаилсит. Иҽааирххеит. Ицәеижь, иҟәартәрақәа, имахәарқәа, ишьахәарқәа ахәшеиҧш иӡыҭны аҧхарра нрыбжьалеит. Аха уеизгьы ахәыҷы ахьҭа нагӡаҵәҟьаны изилымцеит. Насоуп, уи даназхәыц иахантәарак ахьҭа дшакәаз мацара ширшаз, дахьышьҭазгьы цқьа изивамыџьгәаз ихыза кәамҟьа хәыҷы иавҵышәшәаны иҵааршәха иуаҭәа хәыҷқәа шыҭнарҧсаауаз аҧша. Усҟан ахәыҷы дҳәаҵәыҳәаҵәуан, ицәеижь ауразароу ахьҭа аныруан. Иацы иааигаз афархь лабыҵәқәагьы амца ишнақәиҵаз инақәыццышә ицеит. Аҩны ҧхаррак ҳәа аарзыҩнамҵеит…

Адунеи иақәлахо ҳәа аӡәгьы дыҟаӡам. Ауаҩы мышкы зны идунеи иԥсахуеит усгьы. Убас еиԥш иҟоуп ауаҩытәыҩса иԥсабара. Ихадароу зыдунеи сыԥсахыз ижәлар ргәаҵаҿы иаанижьыз иԥхарреи иуаҩреи, иус лашақәеи иџьабааи роуп.

Амш кыдҵәон. Иааихыккеит. Ақалақь-Фырхаҵа Гәдоуҭа агәҭаҿы хәыҷи-дуи еизон. Р. Дасаниа ихьӡ зху акультуратә Хан афырхаҵаратә ашәақәа ҩныҩуан. Лаҵарамза 14, 1945 шықәсазы Ешыра ақыҭан диит. Иҧсы ҭаны дыҟазҭгьы, 78 шықәса ихыҵуан. Убри инамаданы, Гәдоуҭа араион иқәынхози, ауаажәларратә,  апатриоттә хеилакқәа злахәыз аиҧылара мҩаҧган.

Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду еилгеи­жьҭеи 78 шықәса аҵра амшныҳәа мышқәак шагыз ақалақь аҟны дсықәшәеит саншьцәа ирыжәлантәу, сқыҭа гәакьа Ҭхьына иизиааӡаз, ҳарҭ Паз ҳәа заҳҳәо Иура Бигәаа. Акыр ҳаицәажәон, иаҳгәалашәаз рацәоуп. Ҳаицәажәараан ҳазааҭгылеит Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду амш ныҳәа шааигәахо атәы. Уи дазааҭгыло Паз ицәыригеит аибашьра Ду аан иҭахаз ианшьа иӡбахә. «Сан рыцҳа лыла ҭраа есымша лашьазаҵә имҩахь дыҧшын, агәырҩа дафахьан», – иҳәеит илаҕырӡ нхаҟәҟәалан.

1945 шықәса лаҵарамза 9 азы асовет жәлар иргаз Аиааира егьа шәышықәса царгьы ахааназ ауаҩытәҩса ихамышҭуа, аҭоурых ианылаз хҭысуп.

Ари Аиааира агара 30 миллион ҩык иреиҳауп зыҧсы ақәызҵаз. Гәдоуҭа араион аҟынтә 6913-ҩык алахәын. Изымхынҳәӡеит 2365-ҩык. Урҭ рахьтә 1560-ҩык аҧсуаауп. Иҟоуп аҭаацәарақәа: фҩык, хәҩык, ҧшьҩык, хҩык, ҩыџьа ахьҭахақәаз. Имаҷӡам зынӡа ашәқәа ахьакыз.

Лассы-лассы акультура-устә ҭыҧ «Гәыма» имҩаҧысуеит еиуеиҧшым ацәыргақәҵақәа. Егьырҭ амилаҭқәа аӡәырҩы реиҧш, аҧсуа изы иалкаау аҭыҧ ааннакылоит ахш-хырҵәы, ашә. Арҭ амшқәа рзы араҟа имҩаҧган афермаҿы иҟаҵоу ашәқәа рцәыргақәҵа.

Уи иалахәын ашәеилаҵара знапы алаку 8-ҩык аҭыҧҳацәа. Асеиҧш иҟоу аџьармыкьа, хаҭала ашә хкқәа ирызку мҩаҧысуеит ара ҩынтәны.