Аԥсуаа рҿы аарыхра иузаҟәым­ҭхо иадҳәалоуп ҩ-маҭәарк – акалаҭи амҵәышәи. Ишԥацәырҵи дара, насгьы урҭ ирышьашәалоу маҭәарқәак иахьа ахархәара зрымамзи дара реиԥш, ашышра ҩычагас аԥсуаа ҳҿы аҿиара ианбалагеи?
70 шықәса зхыҵуа Мықә ақыҭан инхо Зураб Араҳамиа инапала акалаҭқәа ҟаиҵоит. Уи игәыла иҟынтә иҵеит. Иара иҽазҵәылхны дашьҭаны ҳәа акәым, анхараҿы исыхәо ак сзыҟаҵозар ҳәа нап аиркит. Аԥхьа иҟасҵоз усҟак ублаҿ иааиуамызт, аха нас салашьцылеит, иҳәоит иара. Зны ихазы ишышуан акалаҭқәа, нас аҳаблан инхоз зегьы акака рзыҟаиҵеит.
Зураб акалаҭ аџьи арасеи ирылихуеит, урҭ аҵла ахкқәа рырҷҷара маншәалоуп. Амҵәышә ҟаимҵац, уи иаҳа ицәгьоуп иҳәоит. Акалаҭ ашышраҿы зегь реиҳа узыдхало аҵа аҟаҵароуп.
«Акалаҭ злысхуа аџьи араса ҷыни нанҳәамзазоуп ианԥысҟо. Ҩымш раҟара ианышьҭасҵалак ашьҭахь, амцаҿы избылуеит. Амҿы канӡароуп, аршьшьара маншәалахарцаз. Ашышра саналаго мышкы шагу уахык амҿы аӡы иӡаауп. Азхара аӡы аналалак аус адулара маншәалахоит», - иҳәоит Зураб.
Абар, шьҭа ҩажәа шықәса ҵуеит анхаҩы акалаҭқәа ҟаиҵоижьҭеи. Ари аамҭа иалагӡаны шьҭа иус дазҟазахеит уҳәар алшоит. Иусумҭақәа иҭиуеит, изҭахугьы маҷҩым. Аԥхьа даналагоз калаҭк 1500 мааҭ иаԥсазгьы, уажәы х-нызқь мааҭ рҟынӡа инеихьеит, иаазхәогьы анхацәа роуп.
«Акалаҭ анҵыра амоуп, аџьабаагьы абоит - ибзианы уахылаԥшуазар. Ауаара ианруҭалак хьаас изымкуа дыҟоуп. Аџьықәреи амашьына ианақәрыԥсалак хыхьынтә идыршәуеит, ма иақәтәоит, зны адәахьы иаанрыжьуеит. Акалаҭ уи бзиа иабаӡом. Пату ақәуҵар, акыраамҭа иухәарҭахоит», - иҳәоит Зураб икалаҭқәа дрыхӡыӡаауа.
Зураб акалаҭқәа ҩ-хкыкны иҟаиҵоит, идуу - 50 кьыла зкуа. Уи аҟаҵаразы 140 сантиметр иҟоу аџьқды аҭаххоит, егьи - 25 кьыла зкуа – иазхоит метраки ҩажәа сантиметри иҟоу. Акалаҭ хәыҷқәа зҭаху еиҳарак аҳәса роуп, рацәак аидара аҵалара зҭахым. Акалаҭ хәыҷы аҟаҵаразы зынӡа ижәпам қдызаҵәык азхоит.
Аҟазеи сареи заа ишеибаҳҳәа­хьаз еиԥш, инагӡаны иҟаҵамыз акалаҭ аҿы иаҳирбеит ишишышуа. Иаҳа иҟьаҟьаны иҟоу аткьацқәа аҵахь ишьҭуеит, иааихданы ишьҭаиҵоит. Акалаҭ иахәҭоу аҭбаара анаиҭалак, аӷәыцәмаҟьақәа аҩадахьы ирхәоит. Нас иаҳа иҵаӷоу алаиԥоит. Акалаҭ ахы акәзар, аҷын аакәыршан адәахьалагьы, аҩныҵҟалагьы еидикылоит. Нас акылҵәарақәа ҟаҵаны арасамаҵә ҵаӷаӡаны ирҷҷаны, акалаҭ ахы алаҿаиҳәоит. Азныказы зыжәпара маҷу, аха ихәхәаӡа иҟоу аҵәаҟьақәа анубалак уаршанхоит, ас иҵаӷаны рҷҷашьас иамоузеи ҳәа. Зураб иажәақәа рыла, ҷынк хәба-ԥшьба ҵәаҟьа алихуеит. Иара маругас имоу аҳәызба мацароуп. Араҟа аус злоу, иара иажәақәа рыла, ианаамҭоу аџьи арасеи рыԥҟароуп, уи ианацлалак аԥышәа бзиа – акалаҭ мазеиуп. Ҽнакала ҩбагьы анеизиго ыҟоуп, излихуа ирмазеины имазар. Ари аус аҿы аӡәы духәартә дыҟам, иҳәоит Зураб. Иара ихала, ҭынч аус аниуа иаҳа бзиа ибоит.
Акалаҭи амҵәышәи аԥсуаа ҳҿы ииз маҭәарқәоуп. Дара ажәытә хаҳәаамҭа аҟынтә иаауеит. Иара амҵәышә аформа акәзар, аԥсуаа ирхәыцыз ак акәны иҟоуп, лҳәоит Аԥснытәи аҳәынҭқарратә музеи аетнологиа аҟәша аҭҵаарадырратә усзуҩы еиҳабы Инга Шамԥҳа.
«Ауаҩы дшьақәгылеижьҭеи, ажәытә ахаҳәаамҭа инаркны, анхараҿы ихы иаирхәоз злаҟаиҵоз аҵиаақәа рыла акәын. Раԥхьатәи амаҭәахәқәа ишышны иҟаиҵоит. Урҭ ҟазара ҳаракыла инагӡамзаргьы, даара ихәарҭан. Итыруа иҟаз аҵиаақәа: аҟарма, аӡахәа, ашәчқәа ирылырхуан. Аӡҟычгьы ахархәара аман», - ҳәа еиҭалҳәоит Шамԥҳа.
Абраҟа иҳәатәуп, акалаҭи амҵәышәи ишышны иҟарҵоз амаҭәарқәа рахь ишаҵанакуа, ашышра ахаҭа акәзар, аԥсуаа рнапҟазараҿы ҩычага елементны иԥхьаӡоуп.
Аԥсуаа мҿыла иршышуан аандақәа, ажәытә ргыларақәа – ақәацәқәа, амаҵурҭақәа, аԥацхақәа, акәытҵарақәа, ацақәа, аџьмаҭрақәа уҳәа.
«Ажәытә нхарҭақәа быцала иршышуан. Ахыбқәагьы аҵиаақәа рыла иԥаны иҟарҵон ақәа кылымсырцаз, асы ачҳарцаз. Аҵиаақәа рыла ашышра Аԥсны ииз акоуп», - иазгәалҭоит аетнолог.
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ажьааӡара иаҿын, уимоу аӡахәа Аԥсны иатәу ҵиаауп. Аӡахәа ара еизҳауан ауаҩы дықәнагалаанӡагьы. Абнаӡахәақәа даара иалаҵәаны иҟан. Ажь аԥсуа дгьылқәа иртәу ҵиааны ишыҟоу аршаҳаҭуеит Нарҭаа репосгьы. Ажь зларҭаауаны аԥсуаа ирхәыцыз амҵәышә ауп. Ақәаҵақәа рҿы ахархәаразы даара иманшәалан. Ажь зҭаз амҵәышә шахала илбаашьҭны акалаҭ иҭарыԥсон. Иахьагьы аҵлақәа ирықәу ажь усоуп ишырҭаауа. Иҟоуп анапҟазацәа - уи ҟазҵо.
Инга Шамԥҳа илҳәоит Аԥсны византиаа рымч аҳра анауаз араантә иртәыртәуаз ауаа иахьнаргоз аҭыԥ аҿгьы ирдыруаз акәын излагоз. Италиатәи ажәытә хыҵхырҭақәа рҿы иҟоуп амҵәышә асахьа змоу ажь зларҭаауаз, аха уи Аԥснынтә игоу акоуп ҳәа агәраганы дыҟоуп аетнолог.
Амҵәышә аформа аԥхьа ицәырҵыз ак шакәугьы, акалаҭ иаҳа ахархәара аман. Иҟан амаа зманы аҟаҵкәырқәа реиԥш иҟаҵаз, шәагаалагьы дара еиуеиԥшымызт. Адгьылқәаарыхра ианалага нахыс акалаҭ асахьа змаз ишышны иҟаз амаҭәахәқәа ркын. Раԥхьа Аԥсны иаадрыхуан ахәыӡ, нас ажәибыжьтәи ашәышықәсазы ицәырҵит аџьықәреии аҟәыди. Иара иахьагьы амхы аҭагалараҿы акалаҭ ада ԥсыхәа ыҟам, иара ахы ҭбаауп, иманшәалоуп. Акалаҭ ркын аҭаҭын анҿырхуазгьы.
Иршышуаз анхараҿы ихәарҭаз маҭәарын адарҷ. Иара иахьа ахархәара амам, аха аиԥш зеиԥшу убар улшоит Аҳәынҭқарратә музеи аҿы. Иааизыхәаны иҟаз, иара хәарҭан аԥсыӡкраан. Адарҷ иаҳа итыруаз аҵиаақәа ирылхны иҟарҵон, аха еиҳарак аҟарма иалырхуан. Аԥсыӡ ахьамаз аҭыԥ аҿы иаанрыжьуан. Иара иамаз аформа иабзоураны аԥсыӡ анҭалалак шьҭахьтәи изҭыҵӡомызт. Аԥсыӡ ҭаларцаз изларжьоз фатәык ҭыршьуан.
Еиҭа ишышны иҟарҵоз аинтерес зҵоу маҭәаруп ацгәмырчы. Иара аԥацхаҿы икнарҳауан, афатә ҭарҵәахырцаз. Еснагь ахәышҭаараҿы еиқәыз амца иахылҵуаз алҩа иабзоураны афатә ԥхасҭахаӡомызт. Иара ишышны, иаагьежьны аформа амоуп. Ҵаҟала иамаз ахҩа аартны унапы нҭаҵаны иуҭахыз афатә ааҭугон. Ацгәмырчқәа акымкәа-ҩбамкәа икнарҳауан, афатә еилыхны акәын ишҭарҵоз. Акәацрҩа хазы, ахшлых хазы.
Ишышны аԥацхақәа рҿы ахәышҭаара иахакнарҳауан иара убас ахәарҭа, афатә ахьдырҩоз, иара убас аҭӡаҿы икыдырҵон акәаҷабқәа зҭадыргылозгьы. Амузеи аҿы иҟоуп мҿыла мацарала ишышны иҟаҵоу алыхәҭа. Иара аамҭа иаӡрыжәхьеит аҟнытә иԥҽуп, аха аиҿартәышьа, аидкылашьа уамашәа иҟоуп. Иҳәатәуп, ишышуаз ахацәа шракәыз, дара роуп аҩнымаҭәахәқәагьы ҟазҵоз.
Абасала, аԥсуаа ҳҿы ицәырҵыз маругақәак иахьагьы ахархәара рымоуп, анхацәа рнапаҿы иркуп, иажәыр аҿыц аархәоит, егьырҭ ракәзар, шьҭа амузеи аҿы ада иубарҭам, рыхьӡқәагьы ажәытәра иагеит.

Альбина Жьиба

Аԥсны жәлар рартист, Аԥсуа ҳәынҭқарратә Аҿар ртеатр асахьаркыратә напхгаҩы Софа Агәмаа-ԥҳа иқәлыргылаз, Бранислав Нушич иҩымҭа иалху аспектакль «Лхаҵкы, аминистр иԥҳәыс» знык иахәаԥшыз игәы еиҟараны дыннажьуам, даҽазныкгьы аиҭахәаԥшра агәаҳәара инаҭоит.

Ражден Гәымба ихьӡ зху Аԥснытәи аҳәынҭқарратә филармониаҿы имҩаԥысит аестрадатә шәаҳәаҩцәа рреспубликатә еицлабра «Аҿар рыбжьы». Апроект аиҿкааҩс дамоуп Аԥсны зҽаԥсазтәыз акультура аусзуҩы, Иван Кортуа ихьӡ зху Арҿиаратә центр аиҳабы Нури Кәарҷиа.
Аицлабратә концерт мҩаԥылгон ашәаҳәаҩ Инесса Григолиа.

Гагратәи араионтә хәышәтәы­рҭаҟны имҩаԥыргоит аиҭашьақәыргыларатә усурақәа, урҭ 90 шықәса ҵуеит имҩаԥгамижьҭеи.
Раԥхьаӡа урҭ аусурақәа ирылагеит 2021 шықәсазы аҿкы чымазара ианаамҭаз. Усҟан, аиҭашьақәыргыларатә усурақәа рнаҩсангьы, ирыҭан ацхыраара 50-ҩык ачымазаҩцәа ахьааныркылашаз аҭыԥ, аха иазгәаҭатәуп дара рхыԥхьаӡара акырӡа ишеиҳаз. Араионтә хәышәтәырҭа аиҳабы Индира Арсалиа иазгәалҭеит акырӡа ишамариашаз аусура уи аамҭаз.
Иахьатәи аамҭазы аиҭа­шьа­қәыргыларатә усқәа хыркәшоуп аҟәшақәа ԥшьба рҟны. Аҳақьымцәа ирыдҵаало ачымзаҩцәа ацхыраара рыҭаразы, иара убас иахьышьҭоу ауадақәа рҟны аҭагылазаашьа бзиақәа аԥҵоуп. Уажәы аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаԥысуеит ахирургиатә ҟәшаҿы. Иара ҩ-хәҭакны ишан: актәи аҟәшаҿы имҩаԥысуеит аиҭашьақәыргыларатә усурақәа, егьи ахәҭаҿы аҳақьымцәа русура иацырҵоит. Араионтә хәышәтәырҭа аиҳабы иазгәалҭеит Гагра араион анапхгара еснагь адгылара бзиа шрырҭо.

Амедицинатә ҵараиурҭа иҭаларан иҟоу рҵара ахәԥса ршәоит. Гагратәи араионтә хәышәтәырҭаҟны аусура иалагозар ҳәа алаҳәара ҟарҵеит Гагра араиони араионтә хәышәтәырҭеи рнапхгара.
Ахәышәтәырҭаҟны азанааҭ ҷыда иазку аусзуҩцәеи амедеиҳәшьцәеи даара имаҷхо ишалагаз азгәарҭеит араионтә хәышә́тәырҭаҿы.
Амедицина ашҟа аҿар рхьа­рԥшраз иазхиоуп рынхарҭа ҭыԥи рҵараиурҭеи ахәԥса ашәара. Асеиԥш иҟоу аусмҩаԥгатәқәа рыбзоурала 2023 шықәсазы аԥхын Гагратәи араионтә хәышәтәырҭаҟны аус иуан Тҟәаԥсынтәи ахирург қәыԥш.
2023 ш. иалагӡаны амҩатә машьынатә машәырқәа ирыхҟьаны араионтә хәышәтәырҭахь иааган згәабзиара ашәарҭара иҭагылаз 221-ҩык ачымазаҩцәа. Урҭ рахьтә 8-ҩык ииаган егьырҭ ахәышәтәырҭақәа рахь. Зынӡа ҵыԥхтәи ашықәс иалагӡан ахәышәтәырҭахь имҩахыҵит 60 нызқьҩык ауаа. Араион аиҳабыра ахылаԥшра ӷәӷәа арҭоит ахәышәтәырҭаҟны аусзуҩцәа ахьазымхо азҵаара аӡбара.

Мшаԥмза 5 рзы Аҟәа ақалақь аҿы иҟалаз абылра иахҟьаны ааха зауаз, шәачатәи ахәышәтәырҭахь ииагаз ахәыҷқәа арыԥҳақәа рыҩныҵҟа  иԥсабаратәым аҳауаеиҭныԥсахлара аппарат иаҿаркит.  Ахәыҷқәа ргәабзиара аҭагылазаашьа акыр иуадаҩуп ҳәа ишьақәыргылоуп. Абри азы ҭелла реиҿцәажәараан Аԥсны агәабзиарахьчара аминистр Едуард Быҭәба адырра ииҭеит Шәача ақалақь  Анреи ахәыҷреи рыхьчара Ацентр аҳақьым хада  Андреи Аргунов.   Иара убас ироуз абылрахәрақәа ирыхҟьаны Аԥсны Ареспубликатә хәышәтәырҭа ареанимациатә ҟәша аҿы иҟоу ахәыҷқәа раби рани урыстәылатәи абылрахәышәтәратә Центр ахь рыиагаразы еиқәшаҳаҭхеит.   Аҩыџьагьы ироуз ааха амҽхак  70% рҟынӡа инаӡоит.

Аҟәа ақалақь аҿы иҟалаз абылра иахҟьаны ԥшьҩык ауаа – хаҵеи ԥҳәыси урҭ ҩыџьа рхәыҷқәеи ааха роуит. Абылра ҟалеит В.Арӡынба имҩала игылоу аҩны аҿы.

«Амца акит ҩ-еихагылак змоу аҩны. Иҷыдру аҭагылазаашьақәа рзы Аминистрра амцарцәаратә гәыԥ амашәыр ахьыҟалаз аҭыԥ ахь ицеит 19 сааҭи 24 минуҭи рзы. Амца арцәара иалахәын амцарцәаратә гәыԥқәа ԥшьба», ҳәа Аԥсныпресс ахь адырра ҟарҵеит Иҷыдоу Аҭагылазаашьақәа рзы Аминистрра апресс-маҵзура аҟны.

Иҟалаз амцакра  иахҟьаны иблит ҩ-уадаки аҩны ахыбреи.  

Ааха зауз ауаа ахәышәтәырҭахь инаргеит.

Абылра аҿы аблырахәрақәа зауз ҩы-шықәсеи хы-шықәсеи зхыҵуа ахәыҷқәа ареспублика анҭыҵ ргара  хымԥадоуп, ҳәа адырра ҟарҵеит агәабзиарахьчара Аминистрра апресс-маҵзура аҟны.

Ареспубликатә хәышәтәырҭа ахирург Роман Богомолов абылра аҿы ааха зауз рҭагылазаашьа зеиԥшроу  атәы еиҭеиҳәеит:  «Ахәылбыҽха, асааҭ ааба рыбжазы ахәышәтәырҭахь инаган зҭагылазаашьа акыр иуадаҩыз хаҵеи ԥҳәыси. Уажәы урҭ рҭагылазаашьа иҭышәынтәалоу иуадаҩу ҳәа иԥхьаӡоуп. Апациентцәа рҭагылазаашьа аҭышәынтәаларазы иахәҭоу аусмҩаԥгатәқәа зегьы мҩаԥган».

Урыстәылатәи Афедерациа Ахада Владимир Путин Аԥсны Аҳәынҭқарра Ахада Аслан Бжьаниа иира Амш идиныҳәалеит.

Адныҳәалараҿы, ахәҭакахьала, иазгәаҭоуп: «Ҳаҭыр зқәу Аслан Гьаргь-иԥа. Гәык-ԥсык ала ишәыдысныҳәалоит Шәира Амш. Урыстәыла Шәара шәырдыруеит ҳтәылақәа рыбжьара аидгыларатәи астратегиатәи усеицура арӷәӷәара иадгылоу  иаҳасабала, инашәыгӡо аусгьы ахә ҳаракны иршьоит. Сгәы иаанагоит Урыстәылеи Аԥсни рыжәларқәа реизҳазыӷьара ахьӡала лыҵшәа змоу ҳусеицура аԥхьаҟагьы иацҵахоит ҳәа. Ишәзеиӷьасшьоит агәабзиара, аҳәынҭқарратә усураҟны аихьӡарақәа, ахирра». 

Аԥснытәи Амилаҭтә галереиа аҭоурых алагоит 1964 ш. март жәибжь инаркны. Уаанӡа Аԥсны Аиҳабыра Реилазаара 1964 ш. август 20 рзы аӡбамҭа аднакылахьан уи Аԥсуа ҳәынҭқарратә музеи афилиал акәны аиҿкааразы. Агалереиа аԥҵара ахыҵхырҭаҿы игылоуп еицырдыруа асахьаҭыхҩцәа: В. Бубнова, М. Ешба, О. Брендель, А. Иванба уҳәа егьырҭгьы.
Агалереиа аекспозициақәа еиҳарак ишьақәыргылахеит аҿыханҵатә ҟазара абзиабаҩ, Аҟәатәи аҳақьым Е. Фишков ихатә коллекциа аҟнытә. Аҳақьым ихатәы ҩны ахәҭаки аҭыхымҭақәа хынҩеижәеи агалереиа ҳамҭас иеиҭахьан. 60-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа инаркны аҭыԥ еиҳа иҭбаахеит.
1994 ш. инаркны агалереиа хазы еиҿкаан. Афондқәа есааира ихаҭәаауан. Асахьаҭыхҩцәа раԥҵамҭақәа ԥшь-нызқь инареиҳаны иҵәахын. Арахь иааган раԥхьаӡатәи аԥсуа сахьаҭыхҩы Александр Чачба иусумҭақәа 300 рҟынӡа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟан аҿыханҵеи аскульптуреи иаҵанакуа асахьаҭыхҩцәа В. Бубнова, Б. Петров, В. Контарев, М. Ешба, Хә. Аҩӡба, С. Габелиа, Т. Амԥар, В. Гамгиа, О. Брендель, И. Ҷкадуа, В. Лакрба, Л. Быҭәба уҳәа аӡәырҩы русумҭақәа.
1985 ш. маи 17 рзы – иналукааша аԥсуа сахьаҭыхҩы Александр Чачба иԥсыбаҩ Аԥсныҟа ианааргаз, Аԥсуа ҳәынҭқарратә музеи аԥхьа иҟоу абаҳчаҿ анышә ианамарда нахыс акартинатә галереиа ииаган Лакоба имҩа 31 ахь, Аԥсны асахьаҭыхҩцәа Реидгыла зыҩноу ахыбра ашҟа. Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан агалереиа аркын. 1994 ш. уи хазы ишьақәгылеит, Амилаҭтә картинатә галереиа ҳәа ахьӡгьы еиҭакын.
1997 ш. акәзар, Аԥсны Раԥхьатәи Ахада В. Г. Арӡынба идҵала, агалереиа Пушкин имҩа 8 ашҟа аиагара азыӡбан. Аха ахарџь ахьазымхоз аҟнытә аремонттә усурақәа аанкылан. Агалереиа еиднакылоз афонд ҵәахын Ацәыргақәҵатә зал хада ахьыҟоу (Лакоба имҩа) аҩбатәи аихагылаҿы.
Агалереиа аиҳабацәас иҟан А. Аргәын, Л. Еныкь. 2001 ш. аахыс еиҳабыс дамоуп С. Сақаниа. Аха, ишдыру еиԥш, 2024 шықәса ианвар 24 рзы агалереиа амца акит, иҟалаз абылра иахҟьаны аусумҭақәа реиҳараӡак амца иалаблит. Ибжамҽамны еиқәхаз 150 рҟынӡа И. Гь. Папасқьыр ихьӡ зху Аԥснытәи Амилаҭтә библиотека ашҟа ииагоуп.
Аԥсуа сахьаҭыхҩцәа рыцхрааразы иаарласны Аԥсныҟа иааит Урыстәыла Акультура аминистрра амузеиқәеи адәныҟатәи аимадарақәеи рзы Адепартамент аиҳабы ихаҭыԥуаҩ Н. Чечель хадас дызмаз агәыԥ. Ареставраторцәа еиқәхаз асахьақәа ирыхә­аԥшит, иҭырҵааит, аиҭашьақәыргылара иаҵанакуа алырхит. Урҭ рахьтә иҟоуп аҭыԥан ишьақәдыргылаша, насгьы Урыстәылаҟа игатәугьы.
Уажәы Пушкин имҩаҿы игылоу ахыбра аиҭашьақәыргыларазы аусурақәа хацыркуп.
В. Баалоу

Қәҭелиа Алықьса (Алик) диит 1960 ш. маи 23 рзы Очамчыра араион Џьгьарда ақыҭан, Қәҭелиа Мези Амҷԥҳа Мери рҭаацәараҿы. Ирааӡеит ҩыџьа ахацәарԥари ҩыџьа аҭыԥҳацәеи. Алик иашьа идунеи иԥсаххьеит, аиҳәшьцәа ҭаацәара ҳәа ицахьеит.