Ишдыру еиҧш, аҧҳәызба – аҧшӡареи, ахаареи, аизҳареи дырхаҿуп, символс дрымоуп.Хаҭала, аҧсуа ҧҳәыс – ан лтәы ҳазааҭгылозар, уи лроль даара акыр аҵанакуеит ҳаҧсҭаазаараҿы.

Аҿари аспорти рзы аҳәынҭқарратә еилакы имҩаԥнагеит аиԥылара Адунеизегьтәи аҿар рфестиваль иалахәхараны иҟоу аԥсуа делегациеи дареи.
Аделегациа иалоуп 100-ҩык ауаа. Аҿар рацәажәарахь имҩахыҵит Аԥсны Ахада Аслан Бжьаниа, Жәлар Реизара Аиҳабы Лаша Ашәба, афинансқәа рминистр Владимир Делба, адәныҟатәи аусқәа рминистр Инал Арӡынба.

Илона Кәыҵниаԥҳа еиҳарак амузеи аусзуҩы ҳәа даҳдыруеит, иара убас ахыци ахәымпали рыла ихысуа лаҳасабала, аха занааҭла лара джурналиступ. Аҳәынҭкарратә университет даушьҭымҭоуп. Илона дҳақьымхар лҭахын, дшыхәыҷыз инаркны аԥстәқәеи аԥсаатәқәеи реиҿартәышьа ҭылҵаауан. Уажәы, асахҭан иалхны амаҭәахәқәа ҟалҵоит, дӡахуеит, аҳәынҭқарратә музеи аҿгьы лусура аанылмыжьит.

Ааигәа акультуратә платформа «Гәыма» аҟны ицәыргақәҵан асахьаҭыхҩы Леуарса Быҭәба иҿыханҵатә аԥҵамҭақәа. Уи еиҿылкааит «Гәыма» анапхгаҩы Хьыбла Возба. Араҟа иҟан иара иҭыхымҭақәа 10, ахатәы коллекциақәа рҿынтә.
Иара убас 32 арепродукциа – урҭ ааигәа акартинатә галереиа иалаблыз иҭыхымҭақәа ррепродукциа акәгәышьоуп. Ацәыргақәҵа иаҭааит хыԥхьаӡара рацәала асахьаҭыхҩы иҩызцәа, ирҿиара абзиабаҩцәа, аҿар.
Иахьа иԥсы ҭаны дҳалагылаз­ҭгьы, асахьаҭыхҩы, аԥсадгьыл апатриот иаша Леуарса Быҭәба ихыҵуан 63 шықәса, аха абаҩхатәра ҷыда злаз асахьаҭыхҩы идунеи иԥсахит 2007 шықәсазы. Ирҿиамҭақәа ҳрыхцәажәаанӡа иаҳҭахын маҷк инысымҩа ҳнагәылаԥшырц.
Леуарса Быҭәба 5 класск рҿы дтәан Дәрыԥшьнтәи Аҟәаҟа даниасыз. 16 шықәса анихыҵуаз инаркны ихала қьырала ахә ахшәаауа ауада дыҩнан. Н.Лакоба ихьӡ зху Аҟәатәи 10-тәи ашкол данҭаз аамҭазы еилагӡаны Аҟәатәи асахьаҭыхратә школгьы далгеит. Уи ашьҭахь дҭалеит Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭа. Қәҿиарала уи хыркәшаны дцоит Қарҭтәи асахьаҭыхратә академиа ашҟа. 1981-1982 шықәсқәа рзы, дшстудентызгьы Аԥсны имҩаԥыргоз ацәыргақәҵақәа зегьы дрылахәын. Қарҭтәи асахьаҭыхратә академиа аҿы идипломтә усумҭа ибзиаӡаны ихьчаны дхынҳәит Аԥсныҟа. Аԥсны асахьаҭыхцәа Реидгылеи СССР асахьаҭыхцәа Реидгылеи дрылан.
Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан (1992-1993 шықәсқәа рзы) исахьаҭыхгақәа нышьҭаҵаны абџьар кны ҳаԥсадгьыл ахьчара дазгылеит. «Иахьа исцәыцәгьоуп схаҿы аагара аибашьра анцоз Леуарса игәабзиара шуашәшәыразгьы, ахимиатерапиа ҟаҵаны, иавтомат иҟәаҟәа икыдҵаны, деиқәных иҽеибыҭаны аҭабиа дшааҭымҵӡоз», иазгәалҭеит атележурналист, аибашьра зегь зашьцәа ирыцалсыз Емма Хәаџьаа. Леуарса аҟазара ду шилаз еиԥшҵәҟьа аҩызара дугьы илан, ихы иагыжьны ацхыраара зҭахыз рзы дыхиан еснагь.
Иҩызцәа Ахра Бжьаниа, Баҭал Кобахьиа, асахьаҭыхҩы Алықьса Шервашиӡе-Чачба иргәаладыршәоит иҭыхымҭақәа аҽакы ишаламҩашьоз. «Асахьаҭыхҩы Леуарса Быҭәба – даара аԥшшәы ибзианы аус адиулон, иара ес­нагь ашәахәа ицын, аӷәӷәара иныԥшуан, ачымазара, ахьаа ицәа иалаз иҽеиҭомызт, есымша иус даҿын», – иҳәоит Алықьса Шервашиӡе – Чачба игәалашәараҿ.
Леуарса Быҭәба иҭыхымҭақәа, иҿыханҵа Аԥсны анҭыҵ акырџьара ицәыригахьан, 1992 шықәсазы далахәын Италиа Жәларбжьаратәи ацәыргақәҵа. Аибашьра ашьҭахь иаразнак ирҿиара дазыхынҳәит. 1994-96 шықәсқәа ирҭагӡаны Аҟәа имҩаԥигеит х-цәыргақәҵак. 1997 шықәсазы – Москва имҩаԥигеит хаҭалатәи ацәыргақәҵа.
1998 шықәсазы Леуарса Быҭәба иаԥшьгарала иаԥҵахеит, анаҩс напхгара ззиуаз аиҿкаара «Аԥсны зхы иақәиҭу асахьаҭыхҩцәа рассоциациа». 2000 шықәсазы Москва имҩаԥысит иара хаҭалатәи ицәыргақәҵа. Далахәын Аԥсны асахьаҭыхҩцәа Реидгыла злахәыз Шәача, Краснодар, Ростов, Нальчик, Маиҟәаԥ, Санкт-Петербург имҩаԥысуаз ацәыргақәҵақәа. Иара убас – Америка, Германиа, Ҭырқәтәыла, Франциа, Иапониа, Швеицариа, Италиа.
2002 шықәсазы имҩаԥысит хаҭалатәи ицәыргақәҵа «Нарҭаа репос» атемала. Леуарса Быҭәба авторс дамоуп аорден «Ахьӡ-Аԥша» аескиз.
Иҭыхымҭақәа рахьтә иалукаауеит аҳҭны-қалақь Аҟәа, Нарҭаа репос, аԥсабара асахьақәа. Иаԥҵамҭа лыԥшаахқәа иреиуоуп «Афродита лира», «Ашырԥаз», «Аԥсаатә», «Ахәылԥаз», «Европа амҵарсра».
Леуарса Быҭәба иџьабааи, ихамеигӡареи азгәаҭаны ианашьоуп «Ахьӡ-Аԥша» аорден.
Иҭәымҭа дышҭагылаз Аԥсны иаԥхаз аҵеи гәлымҵәах игәалашәара ижәлар еснагь ирыцзаауеит. Уи ус шакәу лабҿаба иаҳбоит имшираз еиҿыркааз ацәыргақәҵа ала. Рхатәы коллекциа аҟынтәи Леуарса Быҭәба иҭыхымҭақәа арахь иааргеит: Хьыбла Возба, Алмас Џьопуа, Лаура Быҭәба, Кама Џьопуа, Руслан Ҳашыг, Анна Ашәба, Зураб Смыр, Виачеслав Чыркба.
Ари ацәыргақәҵа ус-ԥшьоуп, иаԥсоу аҵеи ихьӡ акамыршәразы.

Наира Сабекиа

Аҧсны аекономика шьаҭас иамоу ахырхарҭақәа рыбжьара ихадараоу ҳәа иалкаақәоу иреиуоп ҩба – ақыҭа нхамҩеи акурорти. 2024 шықәса рзы ақыҭа нхамҩа арҿиара иазоужьуп 150 миллион мааҭ. Арҭ аҧарақәа азкуп «Ақыҭа нхамҩа аҿиара -2024» захьӡу хықәкылатәи апрограмма.
«Иҳәатәуп, аиҧш-зеиҧшыз ҵыҧхтәи апрограмма иазоужьыз ҩынҩажәи жәаба миллион рыла ишеиҵаз. Анхацәа иаадырҧшыз агәацҧыҳәара анааба иазҧхьагәаҭаз ахарџьгьы еиҳаҳтәит. Ақыҭа нхамҩа азҵаарақәа ҳанрылацәажәо еилаҳкаауазар ахәҭоуп зыӡбахә ҳамоу аибашьра ашьҭахьтәи ашықәсқәа рымацара шракәу. Избан акәзар, Асовет аамҭазтәи аҭагылазаашьа зынӡа даҽакын, усҟан аларҵәара змаз акультурақәа уажәы ирааӡаӡом, актуалрагьы рымаӡам. Аибашьра ашьҭахьтәи ақыҭанхамҩа аҭагылазаашьагьы иобективтәу аҵаҵҕәқәа ацуп иҳәеит», – Беслан Џьопуа.
150 миллион мааҭ ҧара дуӡам, ақыҭанхамҩа арҿиара аӡбахә анаҳҳәо, аха ҳбиуџьет алшарақәа ҳасаб рзууазар уи зынӡа имаҷӡам иҳәеит аминистр. Ақыҭа нхамҩа аҿиара апрограмма мҩаҧыргоижьҭеи уажәшьҭа хышықәсоуп, макьана алшарақәа ыҟаӡам аҩныҵҟатәи аџьармыкьа арҭәразы, аха аҧхьаҟа уигьы ҳазнеироуп.
Ари апроект амҩаҧгара иаҿуижьҭеи ироуз аҧышәа иабзоураны еилыркаауеит ақыҭа нхамҩа аусхк аҿы анхацәа рзыҳәан еиҳа алҵшәа аазгаша, аҧеиҧш змоу ахырхарҭақәа. Араионқәа зегьы рҿы аус зуа акомиссиақәа рхаҭарнакцәа ирыдыркылоит апроектқәа рзы арзаҳалқәа, урҭ еизакны ақыҭа нхамҩа аминистррахьы иаарышьҭуеит. Араҟагьы ақыҭа нхамҩа иазааигәоу аусбарҭақәа рхаҭарнакцәа злахәу акомиссиа аҧҵоуп, сынтәатәи ашықәс азы раҧхьатәи аилатәарагьы уажәы ааигәа имҩаҧаҳгеит. 2024 шықәсазтәи апрограмма уаанӡатәиқәа раасҭа акырӡа еиҕьны азҿлымҳара аиуит, ауаа агәаран иқәгылан уҳәар ауеит. Сынтәа зынагӡара ҳахьӡо ҳәа иалкааны 419 проект ҳадаҳкылеит. Апрограмма уи ала иаҳмыркӡеит, аха 419 рнаҩс иааиуа зегьы 2025 шықәса рахь иҳашьҭуеит. Иҳадаҳкылаз апроектқәа зегьы ирго ахарџьгьы ҧхьаӡоуп. Избан акәзар, апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны анхацәа амаругақәа инарымаркны рыпроект ангӡаразы иаарҭахыу зегьы рыла еиқәҳаршәоит, иҳәеит ақыҭанхамҩа аминистр.
Ирыдыркылаз апроектқәа иры­қәхарџьтәу анырыҧхьаӡа еилкаахеит уи 211 миллион мааҭ ишынаӡо, уи апрограмма анагӡара иазоужьу аасҭа хынҩажәа миллион мааҭ рыла еиҳауп. Апрограмма рхы аладырхәит Аҧсны араионқәа зегьы. Ақыҭанхамҩа аминистррахьы иаашьҭқәаз рыбжьара, проектла зегь раасҭа еиҳауп Очамчыра араион, ахәаҧшразы ишьҭоуп 209 рзаҳал. Иааидкыланы урҭ апроектқәа 97 миллион мааҭ рыхә ыҟоуп. Анаҩс ицоит Гәдоуҭатәи араион, иааидкыланы 106 проект аашьҭуп уаантәи, ҧаралагьы иартәоит 59 миллион мааҭ. Гәылрыҧшь араион аҿынтәи аминистррахь инагоуп 32 проект, Тҟәарчал араион аҟынтәи 22,Галнтәи 13.
Зегь раасҭа имаҷны рхы аладырхәуеит Гагра араион анхацәа, аха уи џьашьатәӡам. Избан акәзар, ақыҭа нхамҩа уаҟа егьырҭ араионқәа рҿы иамоу аҩаӡара амаӡам. Акомиссиа ахаҭарнакцәа апроектқәа зегьы рыдыркылеит, макьана еилырымҧшааӡац. Ақыҭа нхамҩа аминистрра акәзар, акомиссиа аусура ажәалагала ҳасабла иабжьыргеит, аҧышәаратә ҟазшьа змоу акәымкәа, ахашәала аазго, еиҳа ифеидоу, ҳҭыҧқәа ирнаало апроектқәа ҳасаб рыҭазарц. Иара убасгьы уажәазыҳәан мап ацәкуп арахәааӡара иадҳәалоу апроектқәа. Арахә қыҭак аҿы иаахәаны даҽа қыҭак аҿы анхаҩы иҭара, ақыҭа нхамҩа аҿиара иатәӡам, ҳәарада иззаархәо ихы иаирхәап, аха зеиҧшла анхамҩа ашьҭыхра уи аныҧшӡом. Зықәра маҷу арахә зҭиуа ҟалар, иааҳхәар ҳалшоит аҟынтә уи апроект нҳажьит», – иҳәеит иара.
Ҵыҧх, ҵыҧхцәа аҳәаанырцәынтәи азауад жәла иатәыз арахә ааганы ауаа ианрырҭоз атәы дазааҭгыло еиҭеиҳәеит, ари апроект алҵшәа аиуит ҳәа шизымҳәо. Убри аан арахә аҭыҧ рнымаалеит ҳәагьы иузшьаӡом, избан акәзар, Гагра араион аҿы иҟоуп ҳаамҭазтәи атехнологиақәа рыла аус зуа аферма ду. Уаҟа ирымоу арахәжәла хыхь зыӡбахә ҳәо аиуа ауп. «Аферма ртәуп Ҳагәышьаа, рхатә џьабаала, рхатә ҧарала иҟарҵеит. Уи зысгәалашәаз уи ауп, аиҧш зеиҧшу Аҧсны акәым анҭыҵгьы иуадаҩуп аҧшаара. Иҿыцӡоу атехнологиақәа ахархәара рызуп, ҩышә-хы инарзынаҧшуа арахә рымоуп. Ҳара иахьынтәиааҳгаз ауп даргьы иахьаархәаз. Уажәы ааигәа ҳаҟан аспециалистцәа ҳаманы, уеигәырҕьап аферма. Ари аҿырҧштәы заазгаз аилыркааразы ауп, арахә ргәы бзиазар аханатә, аҭыҧ рнымаало иҟаӡам», – иҳәеит ақыҭа нхамҩа аминистр.
«2021 шықәса рзы актәи апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны Ҭаҭарсҭанынтәи иаагаз арахә уажәыгьы ауаа ирымоуп. Анаҩс иааргоз амҩа иахьықәыз аҧхасҭа маҷымкәан ироуит, насгьы аахәарҭа аҭыҧ аҿы амашьына ианақәдыргылоз ахылаҧшра рыгхеит. Арахә ахьааҳхәаз аферма авба аҭоуп, ҳашшыҧхьыӡ инақәыршәаны Ҭаҭарсҭан арбитражтә ӡбарҭа аӡбамҭала ахараҧса рықәҵоуп, миллионки бжаки аҧара ҳбиуџьет ахь идыргьежьраны иҟоуп. Ари апроект иманшәалахаз ирхыҧхьаӡалам. Ҳара ҳазыхиаӡам хыҧхьаӡара рацәала арахә харантәи раагара. Иҳамаӡам уи аҟаҵаразы иаҭаху атехника ҷыда. Арахә мчыбжьык еиҳаны амҩа ианықәу, амашьынаҿы аӡы ржәыртәеиҧш, аҭәа рфартәеиҧш алшара рымазар ауп. Аҳәааҿгьы ахысразы иарбоу аамҭа аҩныҵҟа иахыгатәуп. Убысҟан ауп ианалыршахо ргәабзиара ҧырхага амҭакәан раагара. Акритика рацәаны иацын ари апроект, аха иара аманшәаламхара иобиективтәу амзызқәа ацын», – ҳәа азгәаиҭеит аминистр.
2024-тәи ашықәс дазыгьежьуа иҳәеит ирыдыркылаз 419 проект аус рыдуаларазы ишаҧҵоу аа-гәыҧкны ишоу акомиссиа. Урҭ зегьы араионқәа ирҭаалоит, апроектқәа рынагӡашьа хылаҧшра арҭалоит. Зегь реиҳа ирацәаны , ҧшь-гәыҧк Очамчыра араион иадҵоуп. «Ари аус аҿы даара ацхыраара ҟарҵоит араионқәа рхадацәа, аҭыҧантәи ақыҭанхамҩатә усбарҭақәа рхаҭарнакцәа, урҭ ҳныҟәарақәа рҿы иҳацуп. Апроектқәа змоу анхацәа ирҭаху амаругақәа рзаагара моу, аҵәҩани аандакреи рҿынӡа зегьы рзыҟаҳҵоит», – иҳәоит Беслан Џьопуа. Убри аан иазгәеиҭоит, аханатә ақыҭанхамҩа аминистрра арҭ апроектқәа ианрылагаз, аӡәырҩы ргәы ишаанагоз аҧара рнапаҿы иддыркуеит ҳәа. Уи инамаданы раҧхьатәи ашықәсқәа рзы апроектқәа ҧхьаӡашьа рымамкәан ирацәан. Аха, рнапаҿы ишырмоуаз анеилыркаа, еилышәшәеит, иаанхаз иишаҵәҟьаны аусура зҭаху, ахахәара иашьҭоу роуп.
Беслан Џьопуа иҳәоит ақыҭанхамҩа ашьҭыхра атәы ҳаналацәажәа зегь реиҳа изызхәыцтәу акәны ишыҟоу анхацәа раалыҵ ахьырҭиша аҭыҧқәа реиҿкаара. Шықәсык-ҩышықәса рыҩныҵҟа уигьы азнеира, аҭыҧ ақәҵара азгәаҭоуп. Даҽакалагьы ҟалашьа амаӡам, избан акәзар аҵиааӡара иадҳәалоу апроектқәа даара ирацәоуп. Ус анакәха, анхаҩы иџьабаа алҵшәа злаибо ахашәала иоурц азы деиқәыршәатәуп иахьиҭиша аҭыҧқәа рыла, уи аҟаҵаразы ирызхәыцтәуп еиҳа иманшәалоу амҩақәа.
«2024-тәи ашықәс алагеижьҭеи иҵуа ҩымз роуп. Ҳәарад, арҭ апроектқәа иҵегь изныкымкәа рыӡбахә шьҭаҳхраны ҳаҟоуп. Избанзар, Аҧсны адгьыл чашәрақәа ирықәынхо, ирықәаарыхуа анхацәа рзыҳәан аҳәынҭқарра аҟынтәи адгылара аиура цхыраагӡа дуны иҟоуп. Насгьы, арҭ аусурақәа астратегиатә ҟазшьа рымоуп. Ақыҭаҿы иҕәҕәаӡа зшьапы иқәгылоу анхаҩы иҭыҧ дахыҵны дцаӡом. Издыруада, адгьыл агәыбылра иамаз гьежьыр. Ҳқыҭақәагьы уаанӡа ирхыз аҧсы рхалар», – иҳәеит аминистр.

Елана Лашәриа

Аԥсны аҩбатәи Ахада, Аԥсны Афырхаҵа, «Ахьӡ-Аԥша» аорден актәи аҩаӡара занашьоу Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь диижьҭеи 75 шықәса аҵра инамаданы, анышә дахьамадоу Џьгьарда ақыҭан иҳаҭгәын иаҭааит Аҳәынҭқарра Ахада Аслан Бжьаниа, уи ихаҭыԥуаҩ Бадра Гәынба, Аԥсны Жәлар Реизара Аиҳабы Лаша Ашәба, Аԥыза-министр Алеқсандр Анқәаб, ԥаса Аахыҵ-Уаԥстәыла хадас иамаз Едуард Какоиҭы, Урыстәылатәи аҳәынҭқарратә Дума адепутат Константин Затулин, Аԥсны иҟоу Урыстәыла ацҳаражәҳәаҩ Михаил Шургалин, Жәлар Реизара адепутатцәа, аиҳабыра, рхаҭарнакцәа, араионқәа рнапхгаҩцәа, аветеранцәа, анацәа рхеилак ахаҭарнакцәа, ауаажәларра, ашколхәыҷқәа. Ауаҩгәыраз, ауаҩгәыҭбаа дыздыруаз зегьы ргәалашәараҿы наунагӡа даанхоит.

Аԥсны аҩбатәи Ахада Сергеи Багаԥшь ҳтәыла напхгара анаиҭоз ашықәсқәа рзы ихацыркыз Аԥсны ахьыԥшымра азхаҵара амҩа иацҵоуп. 

Март ԥшьба рзы Аԥсны аҩбатәи Ахада Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь имшироуп. Уи иԥсы ҭаны ижәлар дрылагылазҭгьы ихыҵуан 75 шықәса.

Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь инахараны ихәыцуаз политикын, напхгаҩын, ижәлар дырҵеи иашан.

Ихаҭара ашьақәгылара аамҭақәа раан ихы ааирԥшит уаажәларратәи ҳәынҭқарратәи усзуҩык иаҳасаб ала иҭышәынтәалахьаз иакәны. Аԥсны данапхгаҩны иҟазаара ақәшәеит иуадаҩыз аҭагылазаашьақәа раамҭа, аха убас шакәызгьы илшоз зегьы ҟаиҵеит ижәлар рыԥсҭазаара ҿыцмҩала аиҭарҿиаразы.

Имариам Владислав Григори-иԥа изкны ажәа аҳәара.

Март ԥшьба. Шәышықәса инарзынаԥшуа  ныҳәаны аԥсуа жәлар иазгәаҳҭоз, иахьагьы ҳахдырраҿы иҟоу, анаҩсгьы наунагӡа иаҳхамышҭырц азы, Анцәа Владислав акала дшаны дшаҳзаашьҭыз еиԥш, инырцәымҩа ақәларагьы иамшны иаҳзыҟаиҵеит. 

Акгьы баша иҟалаӡом.

Жәытә-натә аахыс аамҭа ишьақәнаргылон иара ахатәҿиарамҩа. Уи аҿиарамҩа иангылоу ажәларқәа, рабиԥаратә еимадаратә цҳақәа аамҭа иқәнамыӡәӡәаарц азы, иара ахала далнахуан, ҷыдала анапынҵа зауаз, аԥызареи ахақәҵареи злахьынҵахаз аҵеицәа.

Аҵеи – аԥхьагыла. Аҵеи – жәларык рыԥсҿыхҩы. Аҵеи – афырхаҵа – Владислав Арӡынба.

«Ашәа ԥсаатәуп, амҵәыжәҩақәа амоуп, иԥыруеит. Ҳбызшәеи ҳашәеи адунеи иахыҩуеит. Ашәа аԥсы ахазҵо, амҵәыжәҩақәа азҭо, изырԥыруа ашәаҳәаҩ бзиа иоуп. Аԥсуа цәа ахаҵаны, ԥсыуа бжьыла иназыгӡо…» –лҳәоит жәлар рвокалтә-инструменттә ансамбль «Риҵа» асахьаркыратә напхгаҩы Нора Чамагәуа.
Аҟазара аҳаԥшьа ҵаулоуп, ҳәа аԥсуаа ражәаԥҟа иалан. Ауаҩы ицәа-ижьы аҟазара аламзар, мчыла иузилаҵом, дузадгалом. Аҟазара ԥсабарала иуциуа, уԥсы ахьынӡаҭоу уи ала уԥсыԥ лазга-ҩазго махәҭа дууп.
Жәытәнатә аахижьҭеи ашәаҳәареи акәашареи ҳмилаҭ ҵасс ирыман. Ԥсабарала рцәаҩа иалан. Аԥсуа жәлар ржәытә ашәақәеи рыкәашарақәеи азқьышықәсқәа ирылганы, аамҭа ӡыблара иаламӡӡакәа иахьа уажәраанӡа еиқәханы иҳамоу аҽакы иузаламырҩашьо, ахатәы хаҿытә ҷыдарақәа шамоу шаҳаҭра ауеит. Ииашоуп, урҭ змырӡша адац-ԥашә ду рымоуп. Аха аамҭа гәымбылџьбароуп. Уи ацәаҩа џьбара рыцҳашьарада ибжьанарӡыз маҷӡам. Амилаҭ рдоуҳатә беиара мазарас иамоу мырӡӡакәа абиԥарақәа ирызнагалатәуп. Убарҭ рҟынтәи егьырҭ рахь ииаслароуп.
Аԥсуа жәлар рашәаҳәаратә ҟазара аихаҳареи аларҵәареи даҽа рҿиаратә ансамбльк иузаламырҩашьо алшарақәеи аихьӡарақәеи аазырԥшхьоу ируакуп, иахьагьы иаазырԥшуа жәлар рвокалтә-инструменттә ансамбль «Риҵа». Ансамбль «Риҵа» аԥсуа ҟазара аҭоурых аҿы асар рымҩа еиԥш ашьҭа ӷәӷәа алнадеит.
Аԥсны зҽаԥсазтәыз акультура аусзуҩы, Аџьынџьтәылатә еибашьра аветеран, «Агәымшәаразы» амедал занашьоу Зураб Малиа ус иҳәеит: «Сара санқәыԥшыз аамҭазы Гәдоуҭа ақалақь апарк хадаҿы аӷәтәы ҩны хәыҷык гылан. Уаҟа Лидиа Шакербаиа ансамбль азыҟалҵон. Еицырдыруаз ашәаҳәацәеи акәашацәеи аус руан. Ансамбль ахьӡ амаӡамызт. Уи 1960-тәи ашықәсқәа раан акәын. Гәдоуҭа ақалақь аҟны 1960-тәи ашықәсқәа рзы акультуратә ҩны аадыртит. Директорс Иван Ҭамшьыгә-иԥа Лакербаиа дарҭеит. Иара ашәаҳәацәеи акәашацәеи араион аҟны реидкылара далагеит. Араионтә хор аиҿкааразы Константин Ченгелиа дааиԥхьеит. Убри аамҭазы Лидиа Шакербаиеи Зоиа Аншбеи ахьӡ змамыз ансамбль ашәаҳәацәа Гәдоуҭатәи «Аԥхынтәи атеатр» аҟны аҽазыҟаҵарақәа мҩаԥыргон. Акыр шықәса аҟазараҿы аус зухьаз, рыхьӡқәа аҭоурых аҿы иаанхаразы еиқәаҳаԥхьаӡоит: Санаиа Владимир, Гәымба Леонид, Шакербаиа Лидиа, Хонӡиа Рита, Ҭарба Лиуба, Возба Емма, Григолиа Лиова, Бениа Ӡыкә, Аҩардан Ваниа, Гәыблиа Мери, Цыгәба Аркадиа, Мхонџьиа Сергеи, Сиҷинава Сергеи, Гериа Коммуна, Габриа Мыта».
– «Аԥхынтәи атеатр аҟны еиҿкааз ансамбль, – иҳәеит Ӡыкә Бениа, – аконцертқәа мҩаԥаагон Акультуратә Ҩны аҟны ансамбль анеиҿкааха. Ҳара ҳазлаз арҿиаратә ансамбль аусура ааныркылеит. Досу ихы ишԥнаҟоз ала, аҟазара амҩақәа хазы-хазы ианылаз ҟалеит.
Жәлар рвокалтә-инструменттә ансамбль «Риҵа» ахьӡ-аԥша есааира ишьҭыҵуан, иазҳауан. Иахьа ансамбль сахьаркыратә напхгаҩыс иамоу Нора Чамагәуа ус лҳәеит: – «Раԥхьаӡа ансамбль «Риҵа» анеиҿкааха Константин Ченгелиа сахьаркыратә напхгаҩыс даарыԥхьеит. Уи ансамбль алахәылацәа реидкылара иџьабаа дуӡӡа адын. Иааҟаиҵоз зегьы аԥсуа цәа ахан. Араион ахы-аҵыхәа абжьы цқьа змаз ауаа алиԥшаауан. Аҟәатәи аҵаралашаратә ҵараиурҭа аҟны рҵаҩцәас аус зуаз Роза Чамагәуеи, Сира Аҩӡбеи, сареи имашьынала ансамбль аҽазыҟаҵарақәа раан ҳааигон. Уи дҟаза дуӡӡан. Ихы-иԥсы ақәҵаны аԥсуа милаҭтә ҟазара агәашәқәа ҳраион аҟны иаазыртыз дыруаӡәкуп. Аамҭа кьаҿ иалагӡаны асценахь ҳцәыригеит, ансамбль бзиаӡа еиҿкаахеит. 1972 шықәсазы Москваҟа ҳнаԥхьан. Уаҟа «Русская зима» захьӡыз аныҳәа мҩаԥысуан. Раԥхьаӡатәи агәыԥ еиҿкааз, нас авокалтә-инструменттә ансамбль ҳәа иҟалаз иалан: Ҳагба Анатоли, Барцыц Анзор, Базба Витали, Мхонџьиа Сергеи, Ӡиӡариа Гарри, Малиа Заур, Малиа Зураб, Барцыц Едик, Ӡиӡариа Ҷука, Чамагәуа Роза, Чамагәуа Нора, Аҩӡба Сира, Возба Емма, Кәарҷелиа Зина, Ақаҩба Тома.
Жәлар рвокалтә-инструме­нттә ансамбль «Риҵа» шеиҿыркааз игәаларшәо Аԥсны акультура зҽаԥсазтәыз аусзуҩы Зураб Малиа иҳәеит: – «Араион аҟны зеиҿкаара иалагаз ансамбль ахь сашьа Заури сареи ҳнарԥхьеит. 1970 ш. Ҟәланырхәа ақыҭан инхоз Аргәын Анатоли ажәеинраала «Риҵа» захьӡыз ҩны исиҭеит ашәа алысхырц. Изҩит амелодиа, аха џьаргьы ицәырсымгеит, аӡәгьы исмырбеит. Кәасҭа Ченгелиа напхгара зиҭоз ансамбль ахь саннеи, иара исҭеит. Ансамбль иалаз идирҳаит, ашәа рзиҳәеит. Иара убри аҽны ансамбль «Риҵа» ахьӡыртәит. Убасоуп иахьа Аԥсны зегьы еицырдыруа ансамбль «Риҵа» шахьыӡхаз…»
Жәлар рвокалтә-инструменттә ансамбль «Риҵа» 1972 ш. инаркны аҟазара амҩа изнылаз есааира ирҭбаауа ԥхьаҟа ицоит. Ансамбль асахьаркыратә напхгаҩы Нора Чамагәуа иазгәалҭеит: – «Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра анеилга ашьҭахь Гудоуҭатәи Акультуратә ҩны аҟны еиҿкаан «Гәдоуҭаа» захьӡыз ансамбль. Нас х-абиԥарак еиднакылон. Асахьаркыратә напхгаҩыс даман Гәымба Ражден Џьгәанаҭ-иԥа. Убри ибзоурала (усҟан акультура аминистрс иҟаз Кьасоу Ҳагба ицхыраарала) иреиӷьӡаз ашәақәа ҭаҩын: Анатоли Ҳагба, Владимир Џьуӷьелиа, Владимир Санаиа, Витали Базба уҳәа ашәаҳәацәа нагақәа зегьы рашәақәа еиқәырхахеит. Ансамбль «Гәдоуҭаа» еиднакылон абыргцәа рансамбль «Нарҭаа», жәлар рвокалтә-инструменттә ансамбль «Риҵа» (асахьаркыратә напхгаҩы Гиви Уанаҿа), акәашаратә ансамбль «Адац» (асахьаркыратә напхгаҩы Руслан Дбар).
Аԥсны Жәлар рартист, акомпозитор Ражден Гәымба ансамбль «Риҵа» 30 шықәса анахыҵуаз, иқәгылараҿы иазгәеиҭеит: «Аԥсуа милаҭтә ҟазараҿы аихьӡара дуқәа аазырԥшуа, ҽакы иаламҩашьо, узтәызтәуа, аԥсуа жәлар рашәақәа хьыршәыгәқәа рахь ухьазырԥшуа, амҵәыжәҩақәа узҭо ҟазаратә насыԥуп. Инеиԥынкыланы ансамбль «Риҵа» иалоу рхатәы шәаҳәаратә хаҿра рымоуп. Дарбанзаалакгьы идыруазар ауп, аҟазара шаҟа иӷәӷәоу, ишьҭыху аҟара ҳҳәынҭқаррагьы шыӷәӷәахо. Ансамбль «Риҵа», аҳәынҭқарратә ансамбль ҳәа ахьӡ ҳаракы иаԥсоуп, 30 шықәса асцена иазааԥсаз аԥсуа жәлар рҟазара цқьа адунеи иазырбаз рыхьӡ ашьҭыхра ақәнагоуп…
Ансамбль «Риҵа» Асовет аамҭазы лассы-лассы аҳәаанырцә агастрольқәа мҩаԥыргон. 1987 шықәсазы Германиа иҟан. «Аԥсуаа рҟармаҵыс» ҳәа изышьҭаз, Аԥсны жәлар рартист Анатоли Ҳагба инаигӡоз ахкы ала аԥсуа жәлар рашәа «Ахәрашәа» ала акон­церттә программа аатуан. Азыӡырҩцәа зегьы ҵәыуон. Нас итәаз ахәаԥшцәа зегьы гыланы рнапқәа изеинырҟьон. Аконцерт ашьҭахь Анатоли Ҳагба азыӡырҩцәа рпатреҭқәа ицҭырхуан, дгәыдыркылон.
Ансамбль «Риҵа» иалаз иарбан аамҭазаалакгьы ақыҭақәа рҟнытә иаауан. Урҭ зегьы рҟазаратә мҩа ҭбаан, иԥшӡан. Иацгьы, иахьагьы ашәаҳәацәа ԥсабарала Анцәа ирзишаз абжьыцқьа рхоуп. Уи азыӡырҩы ицәа-ижьы ианыруеит, игәаҵанӡа инеиуеит. Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра иалагаанӡа жәлар рвокалтә-инструменттә ансамбль «Риҵа» имаҷымкәа рконцерттә программала иқәгылахьан: Москва, Нальчик, Қарҭ, Черкесск ақалақьқәа рҟны уҳәа егьырҭгьы. Атәылақәа: Польша, Венгриа, Германиа, Америка, Куба… уҳәа рҟны.
1980-тәи ашықәсқәа рзы ансамбль «Риҵа» ашәаҳәацәа акәашацәа рыцлеит. Уи зыбзоураз асахьаркыратә напхгаҩыс иҟаз Акаки Малиа иакәын. Усҟан 50-ҩык рҟынӡа ашәаҳәацәеи акәашацәеи рхыԥхьаӡара наӡон. Усҟантәи аамҭазы Акультуратә ҩны аҟны ҟазаратә дунеи дук аатит. Ашәаҳәацәеи акәашацәеи рашәеи рыкәашареи лассы-лассы ажәлар еизнагон. Мчыбжьык хынтә Дагомыс аконцерттә программақәа нарыгӡон. Абас акультуратә ԥсҭазааратә дунеи ԥшӡа ишаныз, Аԥсны аибашьра иалагеит. Аҟазаратә рҿиара аанкылахеит. Акәашацәа реиҳараҩык еибашьра ицеит. Ашәаҳәацәа ансамбль «Аиааира» иалалеит. Урҭ рашәақәа аҭабиақәа ирҭыҩуан. Аибашьцәа ргәы шьҭырхуан. Акәашацәа рҟынтә Руфеҭ Дасаниа Аԥсны зҽаԥсазтәыз артист» ҳәа ахьӡ ихын. Аиааира агара мызқәак шагыз, дыхәны дахьышьҭаз аӷацәа дрытҟәеит, цәгьаԥсышьа ирҭеит. Ибаҩ ԥыҭрак ашьҭахь иааган. Леон иорден ианашьоуп, Гәдоуҭатәи Акультуратә ҩны ихьӡ ахҵоуп.
Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра анеилга ашьҭахь ансамбль «Риҵа» алахәылацәа рҽеидыркылеит. Уаанӡа аԥсуа жәлар рашәақәа ирҳәоз ирыцлеит автортә ашәақәа. Убарҭ автортә ашәақәа зыҩуаз Гиви Уанаҿа иакәын. Ашәа ҿыцқәа имарианы ирҵон, нас ахәаԥшҩы иахь ицәырыргон. 413 мши-ҵхи ицоз аибашьраҿы иҭахаз аибашьцәа ирызкын игәыҭшьаагаз ашәақәа. Аԥсны жәлар рпоет Смыр Рушьбеи иажәеинраалақәа рыла акәын урҭ ашәақәа шиҩуаз.
«Риҵа» асахьаркыратә напхгаҩы Чамагәуа Нора иазгәалҭеит: – ансамбль «Риҵа» ашьаҭа анакы инаркны аԥсуа милаҭтә инструментқәа Кәасҭа Антон-иԥа иалеигалеит: аҩымаа, ахымаа, ачамгәыр, аԥхьарца, аконтробас аҳарҳәон, иахьагьы уи аус иацаҳҵоит. Усҟан, ансамбльк ҳаиԥшӡамкәан, иҿыцыз ашәақәа рыла ҳцәырҵит. Константин Антон-иԥеи Ражден Џьгәанаҭ-иԥеи аԥсуа-цәа ансамбль «Риҵа» иаҟәнырҵаз, еиқәхеит. Ашәаҳәацәа аҟазаратә ус рыцааиуеит, уи адагьы ашәа зҳәо зегьы рус гәык-ԥсыкала бзиа ирбоит. Уи зегьы реиҳа ихадоуп.
«Риҵа» аџьабаа дуи, уи аҟазаратә мҩа ҭбаа дуи рзы «Ахьӡ-аԥша» ахԥатәи аҩаӡареи «Агәымшәаразы» амедали анашьоуп. Ансамбль «Риҵа» алахәылацәа зегьы хаҭа-хаҭала 50 шықәса ахыҵра рыдаҳныҳәалоит. Ахәаԥшҩы иԥсҭазаараҿы иаанхаз аҟазацәа рҟазара ахәышҭаара ҭбаахеит, уи еихазҳауа, еиҵызхуа аҿар аҵагылааит. Урҭ арҿиаратә ҟазаратә хыԥша ирымаз еихаҳахааит. Аҟазаратә ҭоурых иазаанрыжьуа аԥеиԥш рыцзааит. Ирымздо абиԥарақәа аԥсуа жәлар рҟазара адацқәа арыӷәӷәареи ацҵареи рылшааит. Аԥсуаа ус рҳәон: «Ашәа ахьырҳәо аԥсҭазаара ыҟоуп» ҳәа. Аҟазара иадҳәалоу ахҭысқәа рацәахааит.
Ансамбль «Риҵа» аҟазаратә ҳәаақәа арҭбааразы, уи иахагылаз, иацхраауаз асахьаркыратә напхгаҩцәа иреиуан: Ченгелиа Константин, Малиа Зураб, Ҷанба Нодар, Аиба Виачеслав, Барцыц Анзор, Малиа Акаки, Шамба Иуана, Уанаҿа Гиви, Гәымба Ражьден, Герзмаа Донцик, Ӡиӡариа Гарри. Ансамбль «Риҵа» асахьаркыратә напхгаҩцәа зегьы рџьабаа адын. Аха далскаар сҭахуп Уанаҿа Гиви – лҳәеит ашәаҳәаҩ Абџба-Дбар Милиа, - уи дыруаӡәкуп уҳәар ауеит ҳкомпозиторцәа, зырҿиара ԥсра ақәым адуқәа. Иҟазара ацыԥхьқәа дыздыруаз зегьы ирыцуп. Иԥсҭазаара кьаҿ иалагӡаны, акымкәа-ҩбамкәа ашәа шьахәқәа раԥҵара илиршеит. Урҭ рахьынтә зегьы бзиа ибаны лассы-лассы ирҳәо иреиуоуп ашәақәа «Риҵа», «Афон ҿыц», «Гәымсҭа ахықәан», «Сыҷкәын заҵә» уҳәа. Арҭ ашәақәа ажәлар рыԥсы ирзалымхуа ашәақәоуп. Иара игәҭыхан иавтортә ашәақәа рҭаҩра, иааидкыланы иашәақәа реизга адиск аҭыжьра… Дахьымӡеит, имаз аамҭа кьаҿхеит. Анотаҵәҟьа изанымҵаз ашәақәа маҷӡам. Урҭ зҳәо ыҟанаҵ ԥсра рықәӡам. Анота ианым, иҭаҩым ашәа зеиқәхаӡом. Убри аҟнытә иахьагьы икьасаӡам аҭаҩра…
Жәлар рвокалтә-инструме­нт­­тә ансамбль «Риҵа» аԥсуа ҟазара аҭоурых аҿы зхатәы лагала ҟазҵаз, рҟазаратә аҳаракыра изныкымкәан иазгәарҭахьеит. Ажәлар рашәақәа ирыцу афырхаҵареи агәышьҭыхреи еснагь ирыцзааит.

Гугуца Џьыкырба 

Аҵыхәантәи ашықәсқәа рзы даара агәцаракра рымоуп аекологиа иазку азҵаарақәа. Аҳәаанырцәтәи атәылақәа рҿеиҧш, Аҧсныгьы ари азҵаара аҵыхәтәантәи ажәашықәсақәа рзы иактуалтәқәоу иреиуоуп.

Ааигәа Аҟәа, абизнес-центр ахыбрақәа руак аҿы имҩаҧган «Урыстәылеи Аҧсынтәылеи: ашәарҭадареи аҿиареи (Урыстәылатәи Афедерациа Ахада иалхрақәа)» ҳәа хьӡыс измаз астол гьежь. Уи еиҿнакааит асоциал-економикатә ҭҵаарақәа рцентр.

Аҧсуа милаҭтә ҟазара аӡбахә анаҳҳәо, ҳаналацәажәо, еиҧхьхәыцрада ҳхаҿы иааиуа, иаҳгәалашәо дыруаӡәкуп Аҧсны жәлар рартист, ахореограф, Леон иорден занашьоу, Е. Бебиа ихьӡ зху аҧсуа ҳәынҭқарратә акәашаратә ансамбль «Шьараҭын» ала зырҿиаратә ҟазара хацзыркыз, ари ансамбль аҟны иналукааша раҧхьатәи акәашаҩцәа иреиуоу Анри Џьоџьа-иҧа Ферзба.