Март 13, 1904 ш. рзы диит аханатә аахыс ҕәҕәалаӡа аҧсуа поезиа аҭоурых зыхьӡ ҧшьа адҳәалоу, ҳмилаҭтә сахьажәаҟны аеҵәа еиҧш даацәырҵны имҩасыз Иуа Абас-иҧа Коҕониа.

Уажәгьы уашьҭангьы ажәлар рҿы кашәара ақәым апоет Иуа Коҕониа ихьӡ. Ииашахеит иара иажәақәа, «аҳы, сышәҟәы, уҧырла, тәамҩахә умамкәа уцала!..» ҳәа ииҳәаз. Иуа иаҳзынижьыз аҩымҭақәа – ахақәиҭразы зеиҕьаҭам ашәақәа, алирикатә жәеинраала ссирқәа, аепикатә жәабжь дуқәа бызшәа ҧшӡала еиқәыршәаны – арҭ зегьы «тәамҩахә рымам», шьахәла аус руеит иахьагьы.

Ш. Инал-иҧа

«Ақырҭуа ҳәа атәылауаҩшәҟәы сымоуп, аха гәыла-ҧсыла саҧсыуоуп. Сашьцәа сшәывагыланы аҕацәа срабашьуеит». Арҭ ажәақәа итәуп Аҧсны Афырхаҵа, ҩажәи жәохә шықәса дшырҭагылаз аибашьра адәаҿы зыҧсҭазаара ҿахҵәаз, Чанта ҳәа ахьыӡшьара змаз, Заур Мамиа-иҧа Ҷантуриа.

Март жәеиза рзы Гәдоуҭа, араион Акультуратә хан аҟны имҩаҧысит абаҩхатәра ҟаимаҭ злаз апоет, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа алауреат, Аҧсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан, 1992 ш. октиабр жәба рзы хабарда ибжьаӡыз Таиф Аџьба диижьҭеи 85 ш. аҵра иазкыз аиубилеитә хәылҧазы.

Ражьден Гәымба ихьӡ зху Аԥснытәи аҳәынҭқарратә филармониаҿы имҩаԥысит аԥсуа жәлар рмузыка-арҳәагақәа роркестрқәа XIII рреспубликатә фестиваль «Аԥхьарца». Уи азкын еицырдыруа аҟазараҭҵааҩы Иван Еснаҭ-иԥа Кортуа игәалашәара.

Ашьапылампылтә сезон – 2024 аартра иазкын иахьа, аҩаша, хәажәкырамза 5 рзы, Аԥсны ашьапылампыл Афедерациа апрезидент Шабаҭ Логәуа, аҟәатәи «Динамо» акаԥдан Аслан Багаҭелиа, Ашьапылампылтә Клуб «Гагра» акаԥдан Асҭамыр Ҵышәба Sputnik Abkhazia апресс-центр аҿы ажурналистцәа ирырҭаз апресс-конференциа.

Аԥсны ахьӡ аҭыгара, акультура аиқәырхара, иреиҳаӡоу аихьӡарақәа раарԥшра – ари уалԥшьоуп зегьы рзы. Ааигәа Харитон Агрба диацлабуан Мексикатәи аспортсмен Хосе Мигель Боррего «Лига ставок. Ночь чемпионов IBA» «Сириус» имҩаԥнагаз атурнир аҳәаақәа ирҭагӡаны. Араҟа иԥшьоу аԥхьахә игеит Аԥснытәи абоксиор Харитон Агрба.

Февраль 29 рзы Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла Гәдоуҭа араион П.Шьаҟрыл ихьӡ зху Лыхнытәи абжьаратәи ашкол аҟны имҩаҧнагеит алитературатә семинар. Уахь имҩахыҵит ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла ахантәаҩы Вахтанг Аҧҳазоу, ажурнал «Алашара» аредактор хада Анатоли Лагәлаа, ахәыҷтәы журнал «Амцабз» аредактор хада Гәында Сақаниа, апоетцәа Гәында Кәыҵниа, Заира Ҭҳаиҵыкә, ­Абзагә Аҟалҕьба. Рҽаладырхәит агазеҭ «Аҧсны» аредактор хада Ахра Анқәаб, Гәдоуҭа араион аҵара аҟәша аиҳабы Адамыр Ҳаразиа, арҵаҩцәа, ашколхәыҷқәа.

Ишдыру еиҧш, аҧҳәызба – аҧшӡареи, ахаареи, аизҳареи дырхаҿуп, символс дрымоуп.Хаҭала, аҧсуа ҧҳәыс – ан лтәы ҳазааҭгылозар, уи лроль даара акыр аҵанакуеит ҳаҧсҭаазаараҿы.

Аҿари аспорти рзы аҳәынҭқарратә еилакы имҩаԥнагеит аиԥылара Адунеизегьтәи аҿар рфестиваль иалахәхараны иҟоу аԥсуа делегациеи дареи.
Аделегациа иалоуп 100-ҩык ауаа. Аҿар рацәажәарахь имҩахыҵит Аԥсны Ахада Аслан Бжьаниа, Жәлар Реизара Аиҳабы Лаша Ашәба, афинансқәа рминистр Владимир Делба, адәныҟатәи аусқәа рминистр Инал Арӡынба.

Илона Кәыҵниаԥҳа еиҳарак амузеи аусзуҩы ҳәа даҳдыруеит, иара убас ахыци ахәымпали рыла ихысуа лаҳасабала, аха занааҭла лара джурналиступ. Аҳәынҭкарратә университет даушьҭымҭоуп. Илона дҳақьымхар лҭахын, дшыхәыҷыз инаркны аԥстәқәеи аԥсаатәқәеи реиҿартәышьа ҭылҵаауан. Уажәы, асахҭан иалхны амаҭәахәқәа ҟалҵоит, дӡахуеит, аҳәынҭқарратә музеи аҿгьы лусура аанылмыжьит.

Ааигәа акультуратә платформа «Гәыма» аҟны ицәыргақәҵан асахьаҭыхҩы Леуарса Быҭәба иҿыханҵатә аԥҵамҭақәа. Уи еиҿылкааит «Гәыма» анапхгаҩы Хьыбла Возба. Араҟа иҟан иара иҭыхымҭақәа 10, ахатәы коллекциақәа рҿынтә.
Иара убас 32 арепродукциа – урҭ ааигәа акартинатә галереиа иалаблыз иҭыхымҭақәа ррепродукциа акәгәышьоуп. Ацәыргақәҵа иаҭааит хыԥхьаӡара рацәала асахьаҭыхҩы иҩызцәа, ирҿиара абзиабаҩцәа, аҿар.
Иахьа иԥсы ҭаны дҳалагылаз­ҭгьы, асахьаҭыхҩы, аԥсадгьыл апатриот иаша Леуарса Быҭәба ихыҵуан 63 шықәса, аха абаҩхатәра ҷыда злаз асахьаҭыхҩы идунеи иԥсахит 2007 шықәсазы. Ирҿиамҭақәа ҳрыхцәажәаанӡа иаҳҭахын маҷк инысымҩа ҳнагәылаԥшырц.
Леуарса Быҭәба 5 класск рҿы дтәан Дәрыԥшьнтәи Аҟәаҟа даниасыз. 16 шықәса анихыҵуаз инаркны ихала қьырала ахә ахшәаауа ауада дыҩнан. Н.Лакоба ихьӡ зху Аҟәатәи 10-тәи ашкол данҭаз аамҭазы еилагӡаны Аҟәатәи асахьаҭыхратә школгьы далгеит. Уи ашьҭахь дҭалеит Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭа. Қәҿиарала уи хыркәшаны дцоит Қарҭтәи асахьаҭыхратә академиа ашҟа. 1981-1982 шықәсқәа рзы, дшстудентызгьы Аԥсны имҩаԥыргоз ацәыргақәҵақәа зегьы дрылахәын. Қарҭтәи асахьаҭыхратә академиа аҿы идипломтә усумҭа ибзиаӡаны ихьчаны дхынҳәит Аԥсныҟа. Аԥсны асахьаҭыхцәа Реидгылеи СССР асахьаҭыхцәа Реидгылеи дрылан.
Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан (1992-1993 шықәсқәа рзы) исахьаҭыхгақәа нышьҭаҵаны абџьар кны ҳаԥсадгьыл ахьчара дазгылеит. «Иахьа исцәыцәгьоуп схаҿы аагара аибашьра анцоз Леуарса игәабзиара шуашәшәыразгьы, ахимиатерапиа ҟаҵаны, иавтомат иҟәаҟәа икыдҵаны, деиқәных иҽеибыҭаны аҭабиа дшааҭымҵӡоз», иазгәалҭеит атележурналист, аибашьра зегь зашьцәа ирыцалсыз Емма Хәаџьаа. Леуарса аҟазара ду шилаз еиԥшҵәҟьа аҩызара дугьы илан, ихы иагыжьны ацхыраара зҭахыз рзы дыхиан еснагь.
Иҩызцәа Ахра Бжьаниа, Баҭал Кобахьиа, асахьаҭыхҩы Алықьса Шервашиӡе-Чачба иргәаладыршәоит иҭыхымҭақәа аҽакы ишаламҩашьоз. «Асахьаҭыхҩы Леуарса Быҭәба – даара аԥшшәы ибзианы аус адиулон, иара ес­нагь ашәахәа ицын, аӷәӷәара иныԥшуан, ачымазара, ахьаа ицәа иалаз иҽеиҭомызт, есымша иус даҿын», – иҳәоит Алықьса Шервашиӡе – Чачба игәалашәараҿ.
Леуарса Быҭәба иҭыхымҭақәа, иҿыханҵа Аԥсны анҭыҵ акырџьара ицәыригахьан, 1992 шықәсазы далахәын Италиа Жәларбжьаратәи ацәыргақәҵа. Аибашьра ашьҭахь иаразнак ирҿиара дазыхынҳәит. 1994-96 шықәсқәа ирҭагӡаны Аҟәа имҩаԥигеит х-цәыргақәҵак. 1997 шықәсазы – Москва имҩаԥигеит хаҭалатәи ацәыргақәҵа.
1998 шықәсазы Леуарса Быҭәба иаԥшьгарала иаԥҵахеит, анаҩс напхгара ззиуаз аиҿкаара «Аԥсны зхы иақәиҭу асахьаҭыхҩцәа рассоциациа». 2000 шықәсазы Москва имҩаԥысит иара хаҭалатәи ицәыргақәҵа. Далахәын Аԥсны асахьаҭыхҩцәа Реидгыла злахәыз Шәача, Краснодар, Ростов, Нальчик, Маиҟәаԥ, Санкт-Петербург имҩаԥысуаз ацәыргақәҵақәа. Иара убас – Америка, Германиа, Ҭырқәтәыла, Франциа, Иапониа, Швеицариа, Италиа.
2002 шықәсазы имҩаԥысит хаҭалатәи ицәыргақәҵа «Нарҭаа репос» атемала. Леуарса Быҭәба авторс дамоуп аорден «Ахьӡ-Аԥша» аескиз.
Иҭыхымҭақәа рахьтә иалукаауеит аҳҭны-қалақь Аҟәа, Нарҭаа репос, аԥсабара асахьақәа. Иаԥҵамҭа лыԥшаахқәа иреиуоуп «Афродита лира», «Ашырԥаз», «Аԥсаатә», «Ахәылԥаз», «Европа амҵарсра».
Леуарса Быҭәба иџьабааи, ихамеигӡареи азгәаҭаны ианашьоуп «Ахьӡ-Аԥша» аорден.
Иҭәымҭа дышҭагылаз Аԥсны иаԥхаз аҵеи гәлымҵәах игәалашәара ижәлар еснагь ирыцзаауеит. Уи ус шакәу лабҿаба иаҳбоит имшираз еиҿыркааз ацәыргақәҵа ала. Рхатәы коллекциа аҟынтәи Леуарса Быҭәба иҭыхымҭақәа арахь иааргеит: Хьыбла Возба, Алмас Џьопуа, Лаура Быҭәба, Кама Џьопуа, Руслан Ҳашыг, Анна Ашәба, Зураб Смыр, Виачеслав Чыркба.
Ари ацәыргақәҵа ус-ԥшьоуп, иаԥсоу аҵеи ихьӡ акамыршәразы.

Наира Сабекиа

Аҧсны аекономика шьаҭас иамоу ахырхарҭақәа рыбжьара ихадараоу ҳәа иалкаақәоу иреиуоп ҩба – ақыҭа нхамҩеи акурорти. 2024 шықәса рзы ақыҭа нхамҩа арҿиара иазоужьуп 150 миллион мааҭ. Арҭ аҧарақәа азкуп «Ақыҭа нхамҩа аҿиара -2024» захьӡу хықәкылатәи апрограмма.
«Иҳәатәуп, аиҧш-зеиҧшыз ҵыҧхтәи апрограмма иазоужьыз ҩынҩажәи жәаба миллион рыла ишеиҵаз. Анхацәа иаадырҧшыз агәацҧыҳәара анааба иазҧхьагәаҭаз ахарџьгьы еиҳаҳтәит. Ақыҭа нхамҩа азҵаарақәа ҳанрылацәажәо еилаҳкаауазар ахәҭоуп зыӡбахә ҳамоу аибашьра ашьҭахьтәи ашықәсқәа рымацара шракәу. Избан акәзар, Асовет аамҭазтәи аҭагылазаашьа зынӡа даҽакын, усҟан аларҵәара змаз акультурақәа уажәы ирааӡаӡом, актуалрагьы рымаӡам. Аибашьра ашьҭахьтәи ақыҭанхамҩа аҭагылазаашьагьы иобективтәу аҵаҵҕәқәа ацуп иҳәеит», – Беслан Џьопуа.
150 миллион мааҭ ҧара дуӡам, ақыҭанхамҩа арҿиара аӡбахә анаҳҳәо, аха ҳбиуџьет алшарақәа ҳасаб рзууазар уи зынӡа имаҷӡам иҳәеит аминистр. Ақыҭа нхамҩа аҿиара апрограмма мҩаҧыргоижьҭеи уажәшьҭа хышықәсоуп, макьана алшарақәа ыҟаӡам аҩныҵҟатәи аџьармыкьа арҭәразы, аха аҧхьаҟа уигьы ҳазнеироуп.
Ари апроект амҩаҧгара иаҿуижьҭеи ироуз аҧышәа иабзоураны еилыркаауеит ақыҭа нхамҩа аусхк аҿы анхацәа рзыҳәан еиҳа алҵшәа аазгаша, аҧеиҧш змоу ахырхарҭақәа. Араионқәа зегьы рҿы аус зуа акомиссиақәа рхаҭарнакцәа ирыдыркылоит апроектқәа рзы арзаҳалқәа, урҭ еизакны ақыҭа нхамҩа аминистррахьы иаарышьҭуеит. Араҟагьы ақыҭа нхамҩа иазааигәоу аусбарҭақәа рхаҭарнакцәа злахәу акомиссиа аҧҵоуп, сынтәатәи ашықәс азы раҧхьатәи аилатәарагьы уажәы ааигәа имҩаҧаҳгеит. 2024 шықәсазтәи апрограмма уаанӡатәиқәа раасҭа акырӡа еиҕьны азҿлымҳара аиуит, ауаа агәаран иқәгылан уҳәар ауеит. Сынтәа зынагӡара ҳахьӡо ҳәа иалкааны 419 проект ҳадаҳкылеит. Апрограмма уи ала иаҳмыркӡеит, аха 419 рнаҩс иааиуа зегьы 2025 шықәса рахь иҳашьҭуеит. Иҳадаҳкылаз апроектқәа зегьы ирго ахарџьгьы ҧхьаӡоуп. Избан акәзар, апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны анхацәа амаругақәа инарымаркны рыпроект ангӡаразы иаарҭахыу зегьы рыла еиқәҳаршәоит, иҳәеит ақыҭанхамҩа аминистр.
Ирыдыркылаз апроектқәа иры­қәхарџьтәу анырыҧхьаӡа еилкаахеит уи 211 миллион мааҭ ишынаӡо, уи апрограмма анагӡара иазоужьу аасҭа хынҩажәа миллион мааҭ рыла еиҳауп. Апрограмма рхы аладырхәит Аҧсны араионқәа зегьы. Ақыҭанхамҩа аминистррахьы иаашьҭқәаз рыбжьара, проектла зегь раасҭа еиҳауп Очамчыра араион, ахәаҧшразы ишьҭоуп 209 рзаҳал. Иааидкыланы урҭ апроектқәа 97 миллион мааҭ рыхә ыҟоуп. Анаҩс ицоит Гәдоуҭатәи араион, иааидкыланы 106 проект аашьҭуп уаантәи, ҧаралагьы иартәоит 59 миллион мааҭ. Гәылрыҧшь араион аҿынтәи аминистррахь инагоуп 32 проект, Тҟәарчал араион аҟынтәи 22,Галнтәи 13.
Зегь раасҭа имаҷны рхы аладырхәуеит Гагра араион анхацәа, аха уи џьашьатәӡам. Избан акәзар, ақыҭа нхамҩа уаҟа егьырҭ араионқәа рҿы иамоу аҩаӡара амаӡам. Акомиссиа ахаҭарнакцәа апроектқәа зегьы рыдыркылеит, макьана еилырымҧшааӡац. Ақыҭа нхамҩа аминистрра акәзар, акомиссиа аусура ажәалагала ҳасабла иабжьыргеит, аҧышәаратә ҟазшьа змоу акәымкәа, ахашәала аазго, еиҳа ифеидоу, ҳҭыҧқәа ирнаало апроектқәа ҳасаб рыҭазарц. Иара убасгьы уажәазыҳәан мап ацәкуп арахәааӡара иадҳәалоу апроектқәа. Арахә қыҭак аҿы иаахәаны даҽа қыҭак аҿы анхаҩы иҭара, ақыҭа нхамҩа аҿиара иатәӡам, ҳәарада иззаархәо ихы иаирхәап, аха зеиҧшла анхамҩа ашьҭыхра уи аныҧшӡом. Зықәра маҷу арахә зҭиуа ҟалар, иааҳхәар ҳалшоит аҟынтә уи апроект нҳажьит», – иҳәеит иара.
Ҵыҧх, ҵыҧхцәа аҳәаанырцәынтәи азауад жәла иатәыз арахә ааганы ауаа ианрырҭоз атәы дазааҭгыло еиҭеиҳәеит, ари апроект алҵшәа аиуит ҳәа шизымҳәо. Убри аан арахә аҭыҧ рнымаалеит ҳәагьы иузшьаӡом, избан акәзар, Гагра араион аҿы иҟоуп ҳаамҭазтәи атехнологиақәа рыла аус зуа аферма ду. Уаҟа ирымоу арахәжәла хыхь зыӡбахә ҳәо аиуа ауп. «Аферма ртәуп Ҳагәышьаа, рхатә џьабаала, рхатә ҧарала иҟарҵеит. Уи зысгәалашәаз уи ауп, аиҧш зеиҧшу Аҧсны акәым анҭыҵгьы иуадаҩуп аҧшаара. Иҿыцӡоу атехнологиақәа ахархәара рызуп, ҩышә-хы инарзынаҧшуа арахә рымоуп. Ҳара иахьынтәиааҳгаз ауп даргьы иахьаархәаз. Уажәы ааигәа ҳаҟан аспециалистцәа ҳаманы, уеигәырҕьап аферма. Ари аҿырҧштәы заазгаз аилыркааразы ауп, арахә ргәы бзиазар аханатә, аҭыҧ рнымаало иҟаӡам», – иҳәеит ақыҭа нхамҩа аминистр.
«2021 шықәса рзы актәи апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны Ҭаҭарсҭанынтәи иаагаз арахә уажәыгьы ауаа ирымоуп. Анаҩс иааргоз амҩа иахьықәыз аҧхасҭа маҷымкәан ироуит, насгьы аахәарҭа аҭыҧ аҿы амашьына ианақәдыргылоз ахылаҧшра рыгхеит. Арахә ахьааҳхәаз аферма авба аҭоуп, ҳашшыҧхьыӡ инақәыршәаны Ҭаҭарсҭан арбитражтә ӡбарҭа аӡбамҭала ахараҧса рықәҵоуп, миллионки бжаки аҧара ҳбиуџьет ахь идыргьежьраны иҟоуп. Ари апроект иманшәалахаз ирхыҧхьаӡалам. Ҳара ҳазыхиаӡам хыҧхьаӡара рацәала арахә харантәи раагара. Иҳамаӡам уи аҟаҵаразы иаҭаху атехника ҷыда. Арахә мчыбжьык еиҳаны амҩа ианықәу, амашьынаҿы аӡы ржәыртәеиҧш, аҭәа рфартәеиҧш алшара рымазар ауп. Аҳәааҿгьы ахысразы иарбоу аамҭа аҩныҵҟа иахыгатәуп. Убысҟан ауп ианалыршахо ргәабзиара ҧырхага амҭакәан раагара. Акритика рацәаны иацын ари апроект, аха иара аманшәаламхара иобиективтәу амзызқәа ацын», – ҳәа азгәаиҭеит аминистр.
2024-тәи ашықәс дазыгьежьуа иҳәеит ирыдыркылаз 419 проект аус рыдуаларазы ишаҧҵоу аа-гәыҧкны ишоу акомиссиа. Урҭ зегьы араионқәа ирҭаалоит, апроектқәа рынагӡашьа хылаҧшра арҭалоит. Зегь реиҳа ирацәаны , ҧшь-гәыҧк Очамчыра араион иадҵоуп. «Ари аус аҿы даара ацхыраара ҟарҵоит араионқәа рхадацәа, аҭыҧантәи ақыҭанхамҩатә усбарҭақәа рхаҭарнакцәа, урҭ ҳныҟәарақәа рҿы иҳацуп. Апроектқәа змоу анхацәа ирҭаху амаругақәа рзаагара моу, аҵәҩани аандакреи рҿынӡа зегьы рзыҟаҳҵоит», – иҳәоит Беслан Џьопуа. Убри аан иазгәеиҭоит, аханатә ақыҭанхамҩа аминистрра арҭ апроектқәа ианрылагаз, аӡәырҩы ргәы ишаанагоз аҧара рнапаҿы иддыркуеит ҳәа. Уи инамаданы раҧхьатәи ашықәсқәа рзы апроектқәа ҧхьаӡашьа рымамкәан ирацәан. Аха, рнапаҿы ишырмоуаз анеилыркаа, еилышәшәеит, иаанхаз иишаҵәҟьаны аусура зҭаху, ахахәара иашьҭоу роуп.
Беслан Џьопуа иҳәоит ақыҭанхамҩа ашьҭыхра атәы ҳаналацәажәа зегь реиҳа изызхәыцтәу акәны ишыҟоу анхацәа раалыҵ ахьырҭиша аҭыҧқәа реиҿкаара. Шықәсык-ҩышықәса рыҩныҵҟа уигьы азнеира, аҭыҧ ақәҵара азгәаҭоуп. Даҽакалагьы ҟалашьа амаӡам, избан акәзар аҵиааӡара иадҳәалоу апроектқәа даара ирацәоуп. Ус анакәха, анхаҩы иџьабаа алҵшәа злаибо ахашәала иоурц азы деиқәыршәатәуп иахьиҭиша аҭыҧқәа рыла, уи аҟаҵаразы ирызхәыцтәуп еиҳа иманшәалоу амҩақәа.
«2024-тәи ашықәс алагеижьҭеи иҵуа ҩымз роуп. Ҳәарад, арҭ апроектқәа иҵегь изныкымкәа рыӡбахә шьҭаҳхраны ҳаҟоуп. Избанзар, Аҧсны адгьыл чашәрақәа ирықәынхо, ирықәаарыхуа анхацәа рзыҳәан аҳәынҭқарра аҟынтәи адгылара аиура цхыраагӡа дуны иҟоуп. Насгьы, арҭ аусурақәа астратегиатә ҟазшьа рымоуп. Ақыҭаҿы иҕәҕәаӡа зшьапы иқәгылоу анхаҩы иҭыҧ дахыҵны дцаӡом. Издыруада, адгьыл агәыбылра иамаз гьежьыр. Ҳқыҭақәагьы уаанӡа ирхыз аҧсы рхалар», – иҳәеит аминистр.

Елана Лашәриа