Ажәҩан аҟны ас аҽыкәаҳа ҟамлеижьҭеи акырӡа ҵуеит, рҳәон аиҳабацәа. – Уаҩ дук дыԥсуеит! – рҳәеит абыргцәа. Ари ажәабжь зегьы ааиҵанарӷәӷәеит. Мчыбжьык нагӡаны имҵыцызт, Владислав Григори-иԥа иԥсҭазаара дшалҵыз азы ажәабжь ахыкәлаа еиԥш Аԥсны ианалыҩуаз. Дарбанзаалак дахьгылаз дышьхныԥсылеит, дхаҳәхеит. Ахьҭа, ақәа, аԥшаҵәҵәы, акгьы хьаас ирымамызт. Ажәлар зегьы бзиа еицырбоз Владислав Ду хьаас дрыманы ауаа рылаӷырӡқәа рҿыкьасо, амҩа ианын. Амҩаду ахь икылсыз хәыҷи -дуи еиқәыԥсы игылан, игәырҩон… Ҳаԥсадгьыл Аԥсны зегьы џьабон… Бзиа ирбоз Ауаҩ Ду «изыԥшын».
Арӡынба Владислав Григори-иԥа шаҟа уизхәыцуа, убри аҟара дҵаулоуп, дҳаракуп. Зегьы рыла ажәлар дрыдҳәалан, дыргәыцәын, дрылукаауан. Убриазоуп аԥсуаа ахьыҟазаалакгьы ргәы дзақәшәоз, дзырҭахыз, дзалыркаауаз. Шаҟа ихшыҩи идырреи ҵаулаз, убриаҟарагьы дыӷәӷәан, дыџьбаран. Ианаҭахыз иаҭахыз иҳәон, иамургьы даҽа бызшәак ала акәын дышрацәажәоз. Уи ицәаара иацәшәоз рацәан рҳәоит 423 мши-ҵхи, аибашьра цонаҵы уи ицәа иҭеигӡаз, дызлаԥшыз, ихигаз азхәыцра уадаҩуп. Ега аамҭа царгьы аҭоурыхҭҵааҩцәа уи ишазааҭгыло, ишихцәажәо агәра згоит.
Аԥсуаа ражәаҳәа иалоуп: «Зҭоурых иазхьамԥшуа ԥеиԥш имам». Убри аҟнытә, Владислав Григори-иԥа иуси, иџьабааи, игәымшәареи, ифырхаҵареи иҳашьҭанеиуа аҿар ирзаанхартә иҟаҳҵароуп. Урҭ еиҿырбаауа ахәылԥазқәеи аиԥыларақәеи рҟны ихымԥадатәызароуп аҳәынҭқарра ацхыраара. Арӡынба Владислав Аԥсны ашәарҭа ианҭагыла аԥсабара амчқәа ддырӷәӷәеит, ихаҭара дуны дцәырнагеит. Ижәлар дырзааигәахеит, дрызгәыбылҩны, дрызхәыцуа дҟалеит. Рыгәҭа дгылан, драцәажәон, рыгәҭыха дазыӡырҩуан. Иара ихьӡала ахнырҳәқәа, акәырбанқәа рықә́ырҵон. Аибашьра ашьҭахь аҭаацәарақәа рҿы днаганы аҿаҭахьақәа рық́әырхуан, дырныҳәон, убас Гәдоуҭа араион аҟны имаҷӡамызт урҭ аныҳәарақәа мҩаԥызгоз. Лыхны ақыҭан Ҷанба Виктор иҭаацәараҿы аныҳәара ду мҩаԥыргеит Владислав Григори-иԥа далархәны. Абӷархықә ақыҭан Ҟолбаиа Масик иан Гәымԥҳа Анчка лҿаҭахьа лықәылхит. Аибашьра ианалага Анцәа диашьапкит, диҳәеит аибашьра еилгар шьапыла Владислав Григори-иԥа дахьыҟоу сцаны дшысныҳәо ҳәа. Ҳажәлар Аиааира анырга Ҟолбаиа Масик иан лҿаҭахьа налыгӡеит. Абӷархықәынтәи Аҟәа, Владислав Григори-иԥа иҭыԥаҿы днеины, дныҳәаны аҩныҟа дхынҳәит.
Асовет Еидгыла аан амилаҭ маҷқәа рызҵаара шьҭызхыз, уи иқәгылара ажәлар амҵәыжәҩақәа рнаҭеит. Аибашьраан – иҳәеит Леиба Валера, – ииҳәоз ажәак рывмшәаразы, бригада-бригадала аҩны иаанхоз еизаны изыӡырҩуан. Ҳара зегьы ибзиаӡаны еилаҳкааит аԥыза иаша дшаҳхагылаз. Сара сизгәдууп ас еиԥш аҵарауаҩ Кавказ жәлар зегьы рҿы аԥсуаа дахьҳалиааз, Анцәа дахьҳаиҭаз. Аԥсуаа ишырҳәо еиԥш, ҳазҭагылаз аибашьраҿы ихы аџьыка ықәихит… Иара даамысҭашәан, уи зысҳәо, аибашьра ашьҭахьтәи аӷацәа (иара иҿагылаз), аԥсуала дрызнеит, цәгьоурала дырзымныҟәаӡеит… Ҳаԥсадгьыл Аԥсны аҿыхцәа Леон, Қьалышьбеи, Нестор рыԥсқәа иӷралан, Аԥсны ҳазҿихит…
Арӡынба Владислав Григори-иԥа иҿцәажәахьаз, дызбахьаз, иааигәаны дыздыруаз, иқәгыларақәа ирылатәахьаз, уи дзакәытә напхгаҩыз рдыруеит. Аибашьра ашьҭахьтәи аамҭа шыуадаҩызгьы, усҟан иара идҵала, ицхыраарала иаартын амузеи, уи «Абазша» ахьӡын. Гәдоуҭа ақалақь агәаны 1906 шықәсазы иргылаз аҟны х-залк змаз амузеи 1994 шықәса абҵарамза 26 рзы иаартын. Азалқәа: «Агәалашәаратә», «Аибашьреи аҟазареи», «Археологиеи». 1994 ш. амузеи «Абазша» анааҳартуаз, аибашьцәа дрыгәҭылакны, раԥхьа иҩналеит. Икыдыз аибашьцәа, иҭахаз рфотосахьақәа рҿаԥхьа дааҭгыланы дхырхәон. Усҟан иаартыз амузеи «Агәалашәаратә» зал аҟны икыдыз, Гәдоуҭа араион иалҵыз, иҭахаз аибашьцәа ракәын. Аӡәаӡәала рпатреҭқәа данрыхәаԥш ашьҭахь, абас иҳәеит:
– Даараӡа акраҵанакуеит иахьа Гәдоуҭа имҩаԥысуа ахҭыс… Аха, Аԥсны аибашьра анцоз, араҟа Гәдоуҭа, иахьа ҳахьыҟоу, Аԥсны иаҳҭны-қалақьын. Убри аҟнытә, еиҳа ииашахон, Аԥсны аибашьраан иҭахаз зегьы рҭоурыхқәеи, урҭ рпатреҭқәеи еизгазар, усҟан амузеи амҽхак духон. Мрагыларатәи афронт аибашьцәеи уа иалахәыз ирхыргази изызҳауа абиԥарақәа ирдырразы, хымԥада, еизгатәуп… Аибашьраҿы иҭахаз рыдагьы, иахьаԥсуааз мацаразы иршьыз рҭоурых еидкылатәуп, еиқәырхатәуп…
Владислав Григори-иԥа аибашьра ашьҭахь иаартыз амузеи илаԥш ахын, ацхыраара аиҭон, лассы-лассы даҭаауан. Хыԥхьаӡара рацәала амузеи аекспонатқәа хәы-змаӡам азааихәеит. 1996 шықәсазы амузеи Аҳәынҭқарратә статус аҭан. Аԥсны Аиааира 15 шықәса анахыҵуаз Ҳагба Кьасоуи сареи Аԥсны Раԥхьатәи Ахада изкыз афотоальбом ҭҳажьит. Усҟан иара Пицунда дыҟан. Аиааира Амш идаҳныҳәалеит. Афотоальбом «Владислав Арӡынба» иаҳҭеит. Даара акыраамҭа ҿымҭӡакәан дахәаԥшуан. Кьасоуи иареи анеицәажәа, ус дсазҵааит: – Шәара, мрагыларатәи афронт аҿы иҭахаз аибашьцәа ирызку аматериал ш́әзеизгама?! – ҳәа. Аҭак аҳәара сцәыуадаҩын… Аарла аҭак исҭеит:
– 111-ҩык исзымԥшааз апатреҭқәа ыҟоуп...
Владислав Григори-иԥа иажәа инациҵеит «Иԥшаатәуп, уи ҭоурыхуп. Аҭаацәа ргәы арӷәӷәоит, еизыжәгаз аҭоурых иазынхоит… Нас, Аԥсны зхы ақәызҵаз зегьы рзы афотоальбом еиқәыршәатәхоит. Ҳаԥсадгьыл зыхьчаз, еиқәзырхаз, зыԥсҭазаарақәа ақәызҵаз рыхьӡқәа рыԥсадгьыл иагәыцәны, иахаҿны иаанхароуп».
А́рӡынба Владислав Григори-иԥа иԥсы ахьынӡаҭаз иҭахаз ирызкыз афотоальбом аиқәыршәаразы апатреҭқәа сзеидымкылаӡеит (сгәамбзиара иахҟьаны).
Аиааира 30 ш. анахыҵуаз Аԥсны зхы ақәызҵаз рыԥшаара шыуадаҩыз иаанхеит. Избанзар аиҳараҩык рҭыӡҭыԥқәа ԥсахын, аибашьра иахҟьаны. Абраҟа аижәлантәқәеи урҭ иҭахаз здыруази рыцхыраара еснагь исыцын. Аԥсны Аҳәынҭқарратә еиҿкаарақәа рҟны сахьнеиз рацәоуп. Аӡәгьы мап сцәимкӡеит, аха азҵаара ӡбаӡамкәа иаанхеит. Ҭелла сыҽимаздеит Амҷба Рауль Варлам-иԥа. Ҳаицәажәеит. Исҭахыз еиликааит. 111-ҩык рсиа иқәсыршәарц сеиҳәеит. Асиа имаз инақәыршәаны иҭахаз, иаҳзымԥшаауаз зегьы рпатреҭқәеи рнысымҩақәеи еицҵаны амузеи иеиҭеит. Зхатәгәаԥхарала иааны еибашьуаз иаҳзымԥшааз рыжәлақәеи, рыхьӡқәеи, рабхьӡқәеи анҵаны, патреҭда аҭӡаҿы икыдуп.
Владислав Григори-иԥа игәы иҵхоз Аԥсны инхоз аибашьцәа рҭоурыхқәеи рфотосахьақәеи еизгоуп. Аҭыжьразы алшара ҳаур, ахәыԥса ҳзыԥшаар, иҭҳажьуеит. Зыхшара ҭахаз аҭаацәарақәа зегьы ирыҭахоит.
Аиааира 10 шықәса анахыҵуаз, Владислав Григори-иԥа ирӷьажәҩаны аибашьраан ивагылаз, Аԥсны ашәарҭа ианҭагыла, зыбжьы аӷьеҩҳәа изыргаз аибашьҩы, Аԥсны Афырхаҵа, аинрал Сергеи Дбар амузеи ихьӡ ахҵан.
Владислав Арӡынба ажәлар еидызкылаз, ианыуадаҩыз аамҭазы ираԥхьагылаз, зхатәы ԥсҭазаара иазымхәыцыз уаҩы хатәран. Шаҟа аҳәынҭқарраҿы ихьӡ шьҭырхуа, иадгыло, убри аҟара ауаажәлари дареи аизааигәареи аилибакаареи рыбжьалоит.
Владислав ихаҿсахьа Аиааира иасимволуп. Аԥсуаа шыҟаз адунеи иазырдырыз, зеибашьцәа ираԥхьагылаз, аибашьра аԥхьатәи амш инаркны, гәеиҭаԥарак ҟамҵакәа «Аиааира ҳгоит!» ҳәа зыжәлар ргәы камыжькәан иалызгаз, иагьаиааиз. Иуси иажәеи еимадан, ииҳәаз ҳәан. Иқәгыларақәа рҿынтә еснагь дызлалагоз иажәақәа слымҳа иҭаҩуеит: «Сыжәлар, шәхаҵкы!» Уажәгьы-уашьҭангьы схаҿы иаанхеит Аиааира 15 шықәса анахыҵуаз иара изкны иҭыҵыз афотоальбом Ҳагба Кьасоуи сареи ианиаҳҭа ииҳәаз ажәақәа:
– «Сара сзы акәӡамызт ари альбом зыҟаҵатәыз… Аиааира ҳзаазгаз ҳаибашьцәа ирызкыз акәын иҟаҵатәыз... Анацәа маҷк ргәы арҭынчуан…»
Зыжәлари зыԥсадгьыли рзы зхы иамеигӡаз, аамҭа цәгьа аан адунеи ҳазырдырыз ҳгәы еснагь иҭоу, ԥсра зқәым Арӡынба Владислав Григори-иԥа ҳаԥсадгьыл Аԥсны иахаҿызаауа иакәны даанхоит.
Гугуца Џьыкырба
