Дгьыли жәҩани рыбжьара ҳазну аҭыԥ хазына шҳаҭәашьахаз ззымдыруа алегенда аӡәы дыҟоуп ҳәа аҳәара гәаӷьыуацәоуп, агара игароу маалықьк иакәымзар. Анцәа иҳаиҭаз адгьыл еиҿкаа ҳашԥазныҟәои, ҳахӡыӡаауама, аԥсабара иаҳнаҭаз аԥшӡара иацаҳҵома, мамзаргь гәамсамла иҳарҭәуама?
Абарҭ азҵаарақәа дырзааҭгылеит «Апсныпресс» акорр. Ельвира Горзолиа илиҭаз аинтервиу аҟны Аԥсны аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа аекологиа Аинститут аентомологиа алабораториа аиҳабы Михаил Кириа.
Иара инаҵшьны иазгәеиҭеит, аекологиа – ари ҭҵаарадырра мацараны ишыҟам, избанзар аекологиатә зҵаарақәа дарбанзаалак ихькьысуеит. Аԥсны аԥсабара даара ибеиоуп, еиуеиԥшым, агаҟа – амшын, аҩада – ашьхақәа. Аха иахьа урҭ ашәарҭара иҭагылоуп. Аекологиатә проблема хадақәа рыҩнуҵҟа иҟоуп ацрыҵқәа аус рыдулара, абыржәоуп абри ахырхарҭала аусура ахацыркра ианаҿу, арахь унаԥш-ааԥшыр акәыкәбаақәа реиԥш иахьаҭыԥугьы, иахьаҭыԥымгьы агәамкаԥсарҭақәа рхыԥхьаӡара иацлоит.
«Ацрыҵқәа рыхкқәа зегьы: апластик, асаркьа, аиха уҳәа аԥсабара ашҟа анырра ҟарҵоит, ашәарҭара иҭадыргылоит аҵиаақәа, аԥстәқәа, ауаа ргәабзиара», – иҳәеит иара.
Аԥсны аекологиазы акырӡа зҵазкуа проблеманы иҟоуп абнақәа рыԥҟара. Абна – абри аԥшӡареи аҳауа цқьеи рымацара ракәым, урҭ ҳарцәырыхьчоит аӡхыҵрақәа, адгьылҳәазарақәа, аарҩарақәа. Хлаԥшрада абнашьхақәа рыԥҟара иахылҿиаауеит адгьылҳәазарақәа, зеиуахкы маҷу аҵиаақәеи аԥстәқәеи уҳәа раныӡаара. Аԥсны иҵарны иқәгылоуп аӡҭачқәа, ахәҭакахьала, аӡиасқәеи амшыни рыҟьашьра апроблемагьы. «Агәамеизгарҭақәа, аӡеизакырҭақәа, аҭуристтә сезон ашьҭахь иаанхо ацрыҵқәа, агәам-самқәа – урҭ знымзар зны аӡиасқәа, амшынаҿықәқәа рахь инеиуеит. Арахәҵәҟьа аӡы ажәра ргәамԥхо иҟалоит, иааиԥмырҟьаӡакәа зхыԥхьаӡара иазҳауа амшын иаанаго агәамсамгьы аекосистема ашәарҭара иҭанаргылар алшоит».
Аеколог иазгәеиҭеит, уаҩ илаԥш иҵашәо апроблемақәа рнаҩсангьы иҟоуп ауаҩ хархь ицәыҵәаху апроблемақәагьы. Урҭ иреиуоуп аԥстәқәа, аҵиаақәа аҭыԥантәи рыхкқәа раныӡаара, аҳауа аҽыԥсахра. Аеколог иажәақәа рыла, урҭ еилукаарц азы адырра ҵаулақәа рыла, уеибыҭазароуп. Аӡәырҩы ирныруеит ақәоурақәа, иаалырҟьаны ақәаршыҩқәа ахьырацәахаз, аԥхарреи ахьшәашәареи рҽыԥсахрақәа, аӡынтәи аамҭа амаҷра уҳәа ирыхҟьаны иҟало ацәырҵрақәа. Урҭ ҟазшьарбагамызт 10-20 шықәса уажәаԥхьа. «Иахьа еиҭакрақәак аабоит атмосфераҿы, уаанӡа ҳалаԥш иҵамшәоз. Абарҭқәа зегьы аҳауа аҽыԥсахрақәа ирыдҳәалоу апроблема дуқәа рыхҟьа-ԥҟьақәа роуп», – иҳәеит Кириа.
Аеколог игәаанагарала, Аԥсны аԥхасҭа ҟазҵо ахәаҷа-маҷа ҿыцқәа рцәырҵрагьы убарҭ аиҭакрақәа ирыхҟьеит. Апальма аԥхасҭа азҭо ахәаршы, ашыцмца уҳәа егьырҭгьы ҳара ҳадгьыл аҟны ианаало, ирзыбзиахо иҟамлацызт аҳауа ҭагылазаашьақәа ирыдкыланы. «Шьҭа аӡынрақәагьы иаҳа иҟәандахеит, аҵаа ӷәӷәақәагьы ҟалаӡом. Абарҭқәа зегьы аҭагылазаашьа бзиаӡақәа аԥырҵоит атропикатә хкқәа ҳара ҳҟны иҿиаларц азы», – иазгәеиҭеит аеколог.
Ҳарҭ ҳахьтә дарбанзаалак илшома иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара ашҟа хаҭала иара иҟаиҵо иҵоурам анырра аиҵатәра. Михаил Кириа игәаанагарала, аекологиатә проблемақәа рыӡбаразы акырӡа аҵанакуеит аҳәынҭқарра алахәра мацара акәымкәа, дарбанзаалак атәылауаҩ хаҭала иҟаиҵо аҽазышәарақәа: «Шьаҿа маҷқәак аиҭакра дуқәа рахь икылыргар ауеит, – ишьақәирӷәӷәеит аеколог. – Лшарас имоузеи дарбанзаалак – амшынҭаларҭаҿы, абнаҿы, ашьхақәа рҿы агәам-сам акамыжьра. Убасала, ишыцқьоу еиқәҳархоит аԥсабаратә ҭыԥқәа, ари зегь раасҭа имариаӡоуп. Иаҳа иӷәӷәоу усуп – ацрыҵқәа реилыргара, урҭ аус адуларахь рдәықәҵара. Аԥсны макьаназы агәам-сам арыцқьаразы система хатәрак аԥҵам, аха раԥхьаӡа иргыланы, урҭ амаҭәарқәа дыррала ахрархәашьа ҳҵароуп, аҩбатәи аԥсҭазаара раҳҭароуп. Ари иахьанатә аҟаҵара ауеит».
Аеколог апластикеи, ақьаадқәеи, абатареикақәеи уҳәа егьырҭгьы реизгаразы аԥшьгамҭақәа ибзиоуп ҳәа рхиҳәаауеит. Иара игәаанагарала, урҭ инарҭбааны аларҵәареи аҿиареи роуроуп. Аресурсқәа ишабалак ҳәа урызнеиуазар, усҟан аԥсабара иаиуа аԥхасҭагьы иацлоит. Кириа иаҵишьит абри аганахьала адыррақәа шаҭаху, иара убас еиҷаҳарала ахархәара ашьаҭақәа аԥызҵауа аҿырԥштәы бзиақәа ааигеит. Мап ацәукыр ауеит зныктәи апластика ахархәара, иалухыр алшоит акырынтә ухы иаурхәаша аԥаҭлыкақәа, арҭмаҟқәа, аконтеинерқәа. Арҭ мариаӡоуп харџь дуқәакгьы рҭахӡам. «Акырӡа аҵанакуеит атәылаҿы иҟоу аԥшьгамҭақәа рыдгылара. Уаҩы агәахәара инаҭоит ҳаҩнуҵҟа ацәырҵра иахьалагаз аԥшьгара аазырԥшуа ауааԥсыра, ауаажәларратә еиҿкаарақәа. Урҭ еиҿыркаауеит асабшақәа, аҵлақәа реиҭаҳара, аҩбатәи аӡа аизгара уҳәа егьырҭгьы.
Аеколог иажәақәа рыла, абиоеиԥшымзаара аиқәырхаразы ашәарҭара злоу проблеманы иҟоуп аҳауа ӷәӷәала аҽеиҭакра, уи иахҟьаны ишцәырҵуа антропогентә ныррақәа. «Аҵыхәтәантәи ажәашықәсақәа рыҩнуҵҟала уи иаҳа уаҩы ибо иҟалеит, иазҳаит атуристцәа рхыԥхьаӡара, иара убас ҳашҟа иаарго аидарақәагьы. Аԥсынгьы адунеи ду иахәҭакуп, ҳаргьы абарҭ ашәарҭара дуқәа ҳарцәыхьчаны ҳаҟаӡам», – иҳәеит иара.
Аԥсныҟа иаанагар алшоит аинвазивтә ҵиаақәа, ахәаҷа-маҷақәа уҳәа злоу аидарақәа. Аҳауа бзиа, рыфатә-рыжәтә анроу, ԥсабарала дара зҿаҵахәу, инзырҵәо даҽа хәаҷа-маҷақәак аныҟамлалак, ҳара ҳекосистема иацәытәыму абарҭ аҵиаақәа, аԥстәқәа зегьы ҳаԥсабара иаармарианы иахыҵәар, ирымҽхаркыр алшоит, араҟа иааӡахьоу, ианаалахьоу аҵиаа хкқәа ныкҿацаланы.
Аҳауа аҽеиҭакра проблема дуӡӡоуп. Ҳалшарақәа рыла уи аҭыԥ ақәҵара ҳамч ақәхаӡом, – игәы иаанагоит Кириа. – Аха ҳара иҳалшоит убарҭ аиҭакра дуқәа рыхҟьа-ԥҟьақәа рырԥсыҽра, есымшатәи ҳаԥсҭазаараҿы иалаҳарҵәозар аԥсабара ахьчареи аиқәырхареи рзы хәарҭара злоу аусмҩаԥгатәқәа. Раԥхьаӡа иргыланы – ҳхы иаҳархәауа амаҭәарқәа реиҵатәра, аусадуларатә аарыхрақәа реиҿкаара, ацрыҵқәа реилыргара уҳәа.
Ҳазну аамҭазы Аԥсны иҟаӡам афабрикақәа, ааглыхратә наплак дуқәа, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабарахь анырра ҟазҵаша. Нас иабаанаго амшын ахь инеиуа агәам-сам? Иалшома абас еиԥш иҟоу агәамсамқәа уахь рынамышьҭра? Аеколог иҳәеит: абнақәа реиҭашьақәыргылара – ари адунеи зегь аҿы абиологиатә еибакапанреи аҳауа аҽыԥсахрақәа рҿагылареи рзы иалаҵәахьоу мҩоуп. Абнақәа ҿыц реиҭаҳара мамзаргьы аԥхасҭа ҟазҵо ахәаҷа-маҷақәеи амцакрақәеи ирыхҟьаны ианыӡааз рҭыԥан аҿыцқәа рԥашәыркра – ари практика бзиоуп, Аԥсны иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара ахьчара, аихаҳара иацхраауеит. Ҷыдала иазгәеиҭеит Аԥсны аԥхасҭа ҟазҵо ахәаҷа-маҷақәа ирҿагыланы рхы ишадырхәауа иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабарахь, ахәҭакахьала ашьхақәа, егьырҭ аҵиаақәа, аԥстәқәа, ауаҩы игәабзиарахь иҽеим анырра ҟазҵо ахимиатә маҭәашьарқәа. «Абри аҟнытә ҳаԥхьаҟа иалыԥшаалатәуп иаҳа ашәарҭара злам ахәшәқәа, ахәҭакахьала, урҭ ирҿагыланы ақәԥаразы абиологиатә методқәа», иҳәеит иара. Антропогентә екосистема ҷыдак аҳасабала ақалақь азы иҟоуп еицазхарҵахьоу амҩақәа. Ари ариаҵәара ауп. Аҵиаақәа иҷыдоу ҟазшьак рымоуп, урҭ аԥырхага ҟазҵо амаҭәашьарқәа дрыцқьоит.
Ақалақьтә екологиа аиӷьтәразы аҩбатәи аусмҩаԥгатә зҵазкуа атранспорт ауп. Ақалақь аҟны автомашьынақәа рхыԥхьаӡара аиҵатәра анырра бзиаӡа ҟанаҵоит а ҳауа ацқьара ашҟа.
Иарбанзаалак иахьатәи ҳаԥшьгамҭақәа рынагӡаразы аԥара мацара акәымкәа, аамҭагьы аҭахуп. «Аиҭакра дуқәа ирҭахуп ирацәаны аамҭа. Абри аус иалархәлатәуп аҿар. Адуцәа аԥсабара иахӡыӡаауазар, усҟан дара рхәыҷқәагьы рҿыԥшуеит», – иҳәеит иара.
Абнақәа рыхьчареи реиқәырхареи рзы апроектқәа ҳәынҭқарратә программак иашьаҭангьы иҟалар алшоит. «Ҳара аус дуқәа мҩаԥаагеит ашыц аиҭаҳаразы. Абри аус рҽаладырхәт ауааԥсыра, алҵшәагьы аанашьҭит. Абри аҳәынҭқарра аҩаӡара аҟынӡа инагазар, аиҭакра ӷәӷәақәа уаҩы иҟаиҵар ауеит. Аԥсны – ари иуникалтәу тәылоуп, ҳара ҳусгьы уи абиԥара ҿа рзы аиқәырхара ауп. Аҵыхәтәан аеколог иаҵишьит Адгьыл Амш зегьы ишаҳгәаланаршәо ҳтәыла аекологиа – ари зегьы иаҳзеиԥшу ҭакԥхықәраны ишыҟоу.
Акьыԥхь иазирхиеит
Борис Қаџьиа
