Аха, хаҭала, «аԥсуа жәлар ҳаӡуам, Аԥсны ҳшашьагәыҭу ҳаанхоит» – ҳәа исымаз агәаанагара самеижьо аҽарӷәӷәеит, агәахәара дугьы снаҭеит аетнолог, аибашьра аветеран «Агәымшәараз амедали «Ахьӡ-Аԥша» аорден ахԥатәи аҩаӡареи занашьоу, иахьа Д.Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институти Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет аетнологиа аҟәшеи рҟны аус зуа Марина Барцыц-ԥҳаи сареи ҳаиҿцәажәара.
Ааигәа, зиубилеитә ныҳәа иаԥылаз, раԥхьа инаргыланы, гәыла-ԥсыла иаԥсуоу, зџьабааи зылшамҭақәеи зегь хыҵхырҭас, иааидкыланы шьагәыҭс, ҵаҵӷәыс, ирымоу аԥсуа жәлар милаҭк раҳасабала реиқәырхара ауп.
Аҵарауаҩ, аетнолог Марина Барцыц-ԥҳа лусура аганахьала акырынтә ҳлыднагалахьеит. Уи иарбан усзаалак, зҵааразаалак азы илыднагало мап ицәкра лцәаҩам. Илылшо аҟны лхы ихылбаауам. Ахӡыргара злалцәаҩам ала, аҭел ҳанылзас хаҭала, ҳлыҿцәажәарц шаҳҭахыз анеилылкаа «схы шԥасырҽхәои» ҳәа аҭак ҟалҵеит, лассгьы даҳзазаамгеит. Ҳаиҿцәажәара мап зацәылкуаз амзыз анеилаҳ́каа, ҳаргьы ҳхықәкы наҳагӡаанӡа ҳус ҳашьҭымҵит, ҳагьеиқәшәеит.
Ҳаиҿцәажәараан излеилаҳкааз ала, Марина Ростовтәи аҳәынҭқаррат́ә университет аҭоурыхтә факультет аҟны аҵара анылҵоз, раԥхьа археологиа дазҿлымҳан, анаҩс, аетнографиа ахь лхы лырхеит, еиҳа илзааигәаны илбеит. Уи лымкаала иазгәалҭеит лстуденттә шықәсқәа рзгьы Аԥсны имҩаԥысуаз ахҭысқәа шлаҩлмыжьуаз, лхы шрылалырхәуаз, аимадара шрыбжьаз аҵара зҵоз лҩызцә́еи, аԥсуа интеллигенциа рхаҭарнакцәеи лареи. Марина лажәақәа рыла, акрызҵазкуаз, аԥсуа жәлар рзы иразҟыӡбагаз аусмҩаԥгатәқәа реиҿкаара аан ааԥхьара лырҭон.
Аҵараҿы аԥышәара ахысразгьы Аԥсныҟа лаашьҭра разҟыс ишылзыҟалаз азгәаҭо, гәыблыла илгә́алалыршәон дызлахәыз Бамбора имҩаԥгаз археологиатә ԥшаарақәа.
«Раԥхьаӡа акәны араҟа ҳаибадырит аҭоурыхҭҵааҩ Руслан Гәажәбеи сареи, археолог, Аԥсны Афырхаҵа Мушьни Хәарцкиа дсеигәырӷьаны дысԥылеит. Аиҳабацәа Гьаргь Шамба, Алик Габелиа, Демур Бжьаниа уҳәа даара ибзианы срыдыркылеит. Уиижьҭеи акыр шықәсқәа шҵхьоугьы, хаҭала раԥхьаӡа акәны сызлахәыз археологиатә ԥшаарақәа сгәы иҭымҵәо аԥхарра аҵаны сгәалашәараҿы инхеит», – лҳәеит аетнолог.
Аԥсны Аҳәынҭқарра Раԥхьатәи Ахада Владислав Григори-иԥа Арӡынба Аԥсуаҭҵааратә институт аиҳабыс даныҟаз Марина Барцыц-ԥҳа адкыларҭаҟны маӡаныҟәгаҩс аус луан. Ишԥаҟалеи уаҟа аусура шәалагара ҳәа илаҳҭаз азҵаара аҭак ҟаҵо уи лажәа дналагеит:
–Адипломтә усумҭа аҩра санаҿыз аамҭазы, лассы-лассы Руслан Гәажәбеи сареи ҳаиқәшәалон, сидҵаалалон. Уи усҟан исымаз зҵаарақәак рҭак аҟаҵаразы иӡбахә сеиҳәеит, иагьсабжьеигеит Москвантәи лассы-лассы Аԥсуаҭҵааратә институт иаҭаалоз аҵарауаҩ ҿа, Кавказҭҵааҩ В.Г.Арӡынбеи сареи ҳаибадырырц. Уи акәхеит, Р.Гәажәба ибзоурала ҳаибадырит аԥхьаҟа Аԥсны Аҳәынҭқарра Ахадас иҟалараны иҟаз, ҳаԥхьагылаҩ ду В.Г. Арӡынбеи сареи. Абасала, Аԥсуаҭҵааратә институт аиҳабыс дҟалаанӡагьы ҳаибадырыртә аҭагылазаашьа соухьан. Ростов аҵара салганы Аԥсныҟа санаа, раԥхьа Афонтәи амузеи аҟны аус зуан. Уи ашьҭахь, В.Г. Арӡынба Аԥсуаҭҵааратә институт данахагыла ашықәсан, адкыларҭа аҟны аусура салагеит, хазы аетнологиа аҟәшаҿы лаборантс. Абас ихацыркхеит В.Г.Арӡынба инапаҵаҟа сусура.
1992 ш. август алагамҭазы, Марина Москва аспирантура аҭаларазы аҵыхәтәантәи аԥышәара лҭиит Аетнологиа аинститут Кавказҭҵаара аҟәша аҟны. Аха аспирантураҿы лгәы ҭынчны аҵара лҵартә аҭагылазаашьа ҟамлеит, Аԥсны аибашьра ишалагаз ала ажәабжь бааԥс анлаҳа нахыс. Аԥсныҟа, лҭаацәа рахь, лыԥсадгьыли лыжәлари рахь лгәы лыхо далагеит. Ҳаиҿцәажәараан излазгәалҭаз ала, аинститут аҟны аус зуаз арҵаҩцәа аӡәырҩы илабжьыргон: «Уажә́оуп аԥышәарақәа ҭины банҭала, бабацои, аҵара бҵар, уи ала быжәлари быԥсадгьыли брыхәоит, баагыл». Сыжәлари сыԥсадгьыли аныҟамла – саргьы сҟалаӡом. Сыжәлар рыгәҭаны сыҟазароуп», – ҳәа аҭак рылҭеит. Лажәақәа рҵакы еилызкааз Кавказҭҵаара знапы алакыз аҵарауаа лықәныҳәаны доурышьҭит.
Ҳәарада, усҟан Урыстәылеи Аԥсни еимаздоз аҳәаа аркын, Аԥсныҟа аара уадаҩын. Аха аҵарауаҩ, абызшәадырҩы Емма Кьыл-ԥҳа лыбзоурала, В.Г.Арӡынба иахь аиҿцәажәаразы верталиотла Гәдоуҭаҟа иаауаз Урыстәылатәи аделегациа ахаҭарнакцәа Марина лыҽрымаданы дрыцны даартә аҭагылазаашьа лоуит.
Аԥсны данааи ҩаԥхьа В.Г.Арӡынба адкыларҭа аҟны аусура далагеит. Аха, Гагра ахақәиҭтәра ашьҭахь Ешыратәи ахырӷәӷәарҭахь дцарц лыӡбеит.
«Аибашьраан, хаҭала, зхатәгхәаԥхарала еибашьра иааз рахьтә аӡә данҭахалак, уи аҵыхәтәантәи имҩа иқәҵара иадҳәалаз ақьаадқәа анапаҵаҩразы аусура амш анҵәамҭазы акәын В.Г.Арӡынба ианизназгоз, ишьара дшықәнаҟьоз, илахь шеиқәнаҵоз, ишыгәнигоз здыруан азы. Исгәалашәоит иара убас, аналитикатә ҟәша аҟны В.Г.Арӡынба иҟны аус зуаз аҷкәынцәа ахырӷәӷәарҭақәа рахь ианцалак, «шәара ара шәаҭахуп ҳәа дрышьҭаланы, дцаны «ирԥхашьаны» ишааигоз. Абарҭқәа зегь шыздыруаз, ишызбоз, хаҭала, сара аусура аҟнытә аибашьра сцашьа ԥшӡамкәан иҟалеит. Сахьцаз-сахьааз ала ажәак мҳәаӡакәан, «абзиараз» ҳәа рамҳәаӡакәан сцеит. Уи усҟан сазымхәыцӡеит, акыр шықәсқәа рышьҭахь ауп схымҩаԥгашьа шиашам саназхәыц…» – дҳацәажәон Марина.
Зыԥсҭазаара иалҵхьоу сҩыза Нана Лакашьиа-ԥҳаи сареи иаҳаулак Амиран Берзениа напхгара зиҭоз абаталион аҟны ҳнеит. Ҭали Џьапуа-ԥҳа ҳанылба дҳаигәырӷьаны даҳԥылеит. Надиа Ашә-ԥҳаи ҳареи ҳзеибадырӡомызт, уи аҽны ҳаибадырит. Сара абџьарс исымаз апатреҭҭыхга акәын. Нана Лакашьиа-ԥҳа алакьаруан ҟаԥшь еимаақәа лышьан. Аибашьҩы ишиқәнаго ала ҳшеибыҭамыз збаз Баҭал Кобахиа раԥхьа днаргыланы, «ихьшәашәаны» ҳрыдыркылеит, «ишәшәым-ишәхам» ҳәа ҳдырхынҳәырц иалагеит. Аха сара мап скит. Уи акәхеит ҳаанхеит, анаҩс – аибашьра ҳалашьцылеит. Сҩызцәа аҭыԥҳацәеи сареи ахәра зауаз аибашьцәа ацхыраара раҳҭон, рыхәрақәа ҿаҳҳәон, урҭ рыԥсы аиқәырхаразы иҳалшоз ҟаҳҵон», – лҳәеит аибашьра ахырӷәӷәарҭаҿтәи раԥхьатәи амш лгәаларшәо.
Марина лажәақәа рыла, уи дызлаз абаталион марттәи ажәылара ашьҭахь еиҟәыршеит. Анаҩс, уи Роман Аҩӡба напхгаҩыс дызмаз аԥшыхәратә рота аҟны дыҟан. Ԥыҭрак ашьҭахь, ланшьа Дикран Цкәуа иҷкәынцәеи иашьа иԥацәеи злаз Валикәа Багаҭелиа еиҳабыс дызмаз аҩбатәи абригада ахԥатәи абаталион ахь диасит. В.Багаҭелиа ишьҭахь Фата Дбар еиҳабыс дыҟан.
Аиашазы, аибашьраан хаҭала, аԥсуа ҭыԥҳацәа иаадырԥшыз агәаӷьреи агәымшәареи уаҩы иџьеишьартә иҟоуп. Урҭ ирыхәҭоу, изыԥсоу ажәагьы иахьа уажәраанӡа инагӡаны иҳәам, иӡыргам. Марина Барцыц-ԥҳа лакәзар, аибашьраан хәрыбӷьыцҵас, ҳаибашьцәа ирыԥсҿыхҩны, ирыԥсеиқәырхаҩны амцашыра иалагылаз аҭыԥҳацәа еиҿамсқәа дыруаӡәкуп.
Марина лҩызцәа аӡәырҩы реиԥш, Егры аҳәаа аҟынӡа днаӡеит, аха уи лажәақәа рыла, сентиабр 27 рзы Аҟәа ахы ишақәиҭтәхахьазгьы, Аиааира ҳара иаҳтәуп ҳәа исыԥхьаӡомызт, Кәыдры ацҳа аҟны Мрагыларатәии Мраҭашәаратәии афронтқәа реибашьцәа еиԥылаанӡа.
«Сентиабр 29 рзы нырцәи-аарцәи иҟаз аибашьцәа ҳаиԥылеит. Мрагыларатәи ҳҩызцәа-аибашьцәеи ҳареи ҳаигәныҩаанӡа, ҳаиқәшәаанӡа агәҭынчымра сыман. Кәыдры ацҳаҿы дареи ҳареи ҳанеиқәшәа нахыс сыгәҭынчымра сыхҟьеит. Сара сзы аибашьра ахьынҵәази Аиааира ҳара ишаҳтәхази агәра анызгазгьы убасҟан ауп», – дҳацәажәон аибашьра аветеран.
Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан Марина леибашьратә мҩа инаваргыланы аҭоурых иазынлыжьит ицәыргақәылҵахьоу аибашьраан еснагь «абџьарс илыцыз лхатә патреҭҭыхга ала иҭылхуаз ҳаибашьцәа рфотоқәа маҷымкәан. Аибашьра ашьҭахь уи Москваҟа дцоит, Кавказҭҵаара аҟәша аҟны аспирантураҿы 3-шықәсазтәи лҵара ахыркәшара ашьҭахь дхынҳәуеит Аԥсныҟа, ҩаԥхьа аусура далагоит Аԥсуаҭҵааратә институт, аетнографиа аҟәша аҟны усзуҩ еиҵбыс. Уи аахыс иахьа уажәраанӡа аҵарауаҩ, аетнолог иҭылҵаауеит аԥсуа идоуҳатә культура, аҵасқәеи ақьабзқәеи, аԥсуаа рԥсихологиа, рдунеихәаԥшра, рхымҩаԥгашьа, ретикет. Дравторуп аԥсуа доуҳатә культура иадҳәалоу уаҩ дзырхәыцуа, акрызҵазкуа аинтерес зҵоу, хыԥхьаӡара рацәала еиуеиԥшым астатиақәа.
Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор, апрофессор, академик Лили Риза-иԥҳа Ҳагба, Марина Барцыц-ԥҳа лхаҭареи лырҿиареи дырзааҭгыло лажәа хацлыркит урҭ реибадырра шыҟалаз ала.
«1989 шықәса азы ҳаибадырит «Маринеи сареи Аԥсуаҭҵааратә институт аҟны. Усҟан В.Г. Арӡынба идкыларҭаҿы маӡаныҟәгаҩыс аус луан. Зегьы деицгәаҳҭеит иҵәрышкәаӡа, еилҟьа- еилӷәыцә, зыла ҭыԥхаауаз аԥҳәызба қыԥш. Схатә ҩыза Анатоли Хьециа, Марина дызлыҵыз аҭаацәара бзианы идыруан аҟнытә, дшибаз еиԥш, «Ари ансамбль «Нарҭаа» иалоу Мкан Барцыц-иԥҳа лоуп», – иҳәан дааҳамаирҽхәеит, Марина дызлыҵыз, аԥсуаҵас ахымҩаԥгашьаҿы аӡә ишьҭахь имгыло шҭаацәароу азгәаҭо. Уи нахыс Маринеи ҳареи ҳаишьцылеит, ҳаизааигәахеит, ҳаиҩызцәахеит. Хаҭала, Маринеи сареи ҳхәыцшьа, ҳдунеихәаԥшышьа, ҳхымҩаԥгашьа аҿы ҳазлеиԥшу, ҳаидызкыло рацәоуп. Аԥсадгьыл, абызшәа ирыҵаркуа, ирыдҳәалору азҵаарақәа рҟны ҳгәаанагарақәа, ҳхымҩаԥгашьақәа еиқәшәоит», – лҳәеит уи.
Марина уаҩык иаҳасабала ахӡыргара зцәаҩам, зхатә ус ныжьны, аҩыза-ақәла, ауа-аҭынха зегьы иҳаҵҳаҵо ирышьҭоу, ирывагыло, ирыхьӡо, ауаҩ изааигәоу, игәыблра змоу аӡә шлакәу азгәаҭо Лили Риза-иԥҳа иазгәалҭеит, лыҭҵаарадырратә усураҿгьы лҵаратә ҩаӡара аизырҳара дшашьҭам, ҭынч, ашьшьыҳәа лус дшаҿу.
«Марина лзанааҭ аганахьала, адырреи аԥышәеи змоу ҵарауаҩуп, иахьа етнологк иаҳасабала илываҟәыло дыҟаӡам.
Уи лбызшәа ԥсабаратәуп, илымоуп иҷыдоу алексика, лбызшәа беиоуп, лжәар ҭбаауп.
Уи инаҷыдангьы аԥсышәала дхәыцуеит, хаҭала, абызшәатә хәыцра лымоуп, хықәкыла иҭылҵаауа аԥсуа ихымҩаԥгашьа, аҵас, ақьабз аҟны уи шьаҭас иҟалҵоит.
Аҭҵаарадырратә експедициақә́а рахь акыр ҳаицныҟәахьеит, лара аетнологиа аганахьала, сара– абызшәа. Маринеи сареи еснагь ҳхеибарҭәаауан, ҳтемақәа еизааигәоуп, еиқәҿырҭуеит аҟнытә. Даара аус лыцура мариоуп, иманшәалоуп.
Л.Ҳагба ҳаиҿцәажәара хыркәшо иазгәалҭеит, Марина лыҭҵаарадырра инаҷыданы, гәыла-ԥсыла дшаԥсуоу. «Аԥсны иалҵны шьоукы, хаҭала, ахацәа ахыхьчараз ианцоз, Марина лҵара ныжьны сыжәлар рҿы сыҟазароуп ҳәа лыԥсадгьыл ахь дааит», – ари ахымҩаԥгашьа мацарагьы иаҳәо рацәоуп», – лҳәеит уи.
Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра ҟалаанӡагьы Маринеи лареи шеибадыруаз, Аԥсуаҭҵааратә институт аҟны аус шеицыруаз, аибашьраҿгьы ишеимҩалацәахаз азгәаҭо Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, Аԥсуаҭҵааратә институт аусзуҩ еиҳабы, Аԥсны Афырхаҵа Ҭали Џьапуа-ԥҳа ҳаиҿцәажәараан иазгәалҭеит Марина даара илзааигәоу, ҳаҭырла дыззыҟоу, иаҳәшьак леиԥш илыԥхьаӡо лҩыза шлакәу.
«Марина Барцыц-ԥҳа зыҭҵаарадырра аганахьала здырра ҳараку, аԥышәа змоу ҵарауаҩуп. Уи еизылгахьоу, иҭылҵаахьоу, аус здылулахьоу аматериалқәа хәы змам акы акәны иҟоуп аҭҵаарадырразы.
Хаҭала, лареи сареи ҳусеицура инаҷыдангьы аибашьратә мҩа ҳаицанысит. Уаҟагьы медиаҳәшьак лаҳасабала лылшара инаваргыланы, хәы змам афотоҭыхымҭақәа аҭоурых иазынлыжьит. Агәыблра зҵоу аибашьраҿы иҭылхыз афотосахьақәа, акадрқәа ахархәара рымоуп иахьа. Аха даара исҭахын Марина лнапы иҵыҵыз, лҭыхымҭақәа еизганы, еидызкыло афотоальбом еиҿкааны иҭыжьзарц. Ҳҭоурых аҟны уи иаҳәо рацәоуп, акыр аҵанакуеит» ,– лҳәеит уи.
Марина Барцыц-ԥҳа лхаҭареи лырҿиареи иазкны ҳзыҿцәажәаз Лили Ҳаг-ԥҳаи Ҭали Џьопуа-ԥҳаи рҩыза лзы даара ажәа ԥхақәа ҳарҳәеит. Аиашазы, ауаа рыбзиабара, ргәыбылра злоу, ирзааигәоу, зыкәша-мыкәша еснагь аҩызцәа-ақәлацәа рацәоу Марина даҽакалагьы ухаҿы дааиуам.
15 шықәса инарзынаԥшуа иҵуеит Марина Барцыц-ԥҳа Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет, аҭоурых афакультет, аԥсуаҭҵаара акафедра аҟны аҿар дырзаԥхьоижьҭеи амаҭәарқәа: аԥсуаа ретнологиа, аԥсуаа ретнопсихологиа, аԥсуаа ретикеи ретикети, Аԥсны аҭоурыхи. Уи лажәақәа рыла, аҿар ари амаҭәар аганахьала ирымоу адырра маҷуп, аха азҿлымҳареи аинтереси аадырԥшуеит.
«Аԥсуа жәлар милаҭк раҳасабала ҳаиқәхарц, ҳхаҿра ҳцәымӡырц ҳҭоурых ҳдыруазарц шахәҭоу, хаҭала, ҳара ҳазусҭцәоу, ҳахьынтәаауа, ҳҟазшьа, ҳхымҩаԥгашьа, ажәакала, ҳҵас, ҳқьабз, иааидкыланы аԥсуа етикет иазку адыррақәа рызназгоит аҿар. Иахьа абиԥара реимадара еиԥҟьоуп ҳауаажәлар рыҩнуҵҟа, ҳәарада, уи аҿар рдырра ианыԥшуеит, иара убас, ашкол, иеиҳау аҵараиурҭақәа рҟны имаҷуп аҭоурых, агеографиа иазку асааҭқәа, урҭ ирыцҵатәуп. Ҳкультура, ҳҭоурых, ҳбызшәа ангәыгәҭаҳажь – Аԥсуа ҳәынҭқарра ҳзышьақәыргылаӡом. Уи хыҵхырҭас иамазароуп аԥсуаа милаҭк раҳасабала ҳазлашьақәгылоу амахәҭақәа зегьы», – дҳацәажәон аетнолог.
Ҳәарада, досу дызҿу аус гәык-ԥсыкала дазнеиуазароуп, уалбагас акәымкәан. Марина Барцыц-ԥҳа дыруаӡәкуп зус цқьаны, ихаҭәааны, ҳажәлари ҳаԥсадгьыли рзы ихәарҭаны иҟаландаз ҳәа ихандеиуа. Илзеиӷьаҳшьап нас, еиҳау аихьӡарақәа.
Алиса Гәажә-ԥҳа
