Инна даара лгәы бзиамкәа дыҟан. Лҭынхацәа лыхәышәтәра иаҿын. Аха лҩызцәагьы ҳлыцрыхон. Даара сылзыразуп Марина Барцыцԥҳа. Лара дахьылбоз анаҩс, саргьы даара слырманшәалон. Акырынтә ҳаидтәалеит, ҳаицәажәеит, лажәеинраалақәеи лыхшыҩзцарақәеи анаҳҵеит.
Лыԥсҭазара зегьы уасиаҭны исалҳәеит. Лассы-ласс аҭел дысзасуан. Акыр аамҭа дсацәажәон. Исзеиҭалҳәаз ауаз акгьы саҩымгакәа, инарҭбааны исеиллыркаарц даҿын. Уи уажәы агәра бгаӡом, аха нас еилыбкаап ҳәа нацылҵон. Зны исыӡбеит лхәыҷра иадҳәалаз, зынӡа иқәыԥшӡаз ажәабжьк лсырҳәарц. Нас икьыԥхьны, лгәылҽанӡамкәа иласҳәарц. Телефонла ҳаицәажәара анысҵон. Уи лара агәҩара лыман. Уи ашьҭахь ҳаибабар, иҵегьы ихаҳарҭәаарц сҭахын. Аха адырҩаҽны лара деицәахеит. Лассы ҳаанлыжьит. Данцоз лқьышә аччаԥшь ықәын. Дунеи лашак даланагалеит, ма илҭахыз шьоукы лԥылеит.

Абызшәа зыргәаҟуа

– Абас ҳашцо ҳанца, ҳмилаҭ зегьы аԥшӷәынҵә қьалеиԥш инеилыҩры ицоит. Икаҳауеит ҳара ҳдунеигьы, ҳхаҭарагьы, ҳмилаҭгьы. Абызшәа ахьаа змаҳаз, асаркьал каҳан абжьы мго ианалага, убри шымго змаҳаз – милаҭуп ҳәатәӡам. Убас сажәеинраалак аҿы исымоуп. Урҭ уаахаӡом нас.
Абызшәа шкаҳаз зымбо, абызшәа абжьы змаҳауа, збызшәала изымцәажәо уамашәа иџьасшьоит. Аԥсышәала иаҳҳәо ахаҭа ҳзымҳәакәа, икажьны, урысшәала ҳанцәажәо, абызшәа шаҟа игәаауа ҳара иаҳнырӡом, бдыруоу? Уи шәарҭоуп. Шәеихашәааит ажәа закәу бымдыруеи? Уеихашәааит уара рҳәоит. Уи аԥсрагьы иадҳәалоуп, уеихашәуа – уҿы акуеит. Аха зегьы раасҭа убызшәа узымҳәо уаныҟоу ауп уанеихашәуа. Абызшәагьы шәуеит, ахаҭагьы шәирахоит Абызшәа. Ҳара ҳхы иаҳзамырхәо ҳаналагалак, абызшәа ахала ианықәхалак, иара хазы ицоит. Иаҳәогьы шәирахоит. Аҩны бызшәа ҳазҳәом, аҵарадырра бызшәа ҳхы иаҳзархәом. Абас абызшәа алыԥсаауа ианалагалак, абызшәа аԥсрахьы ианнеилак, абызшәа ахаҭа шәиуеит. Убри абызшәа ашәи ауп ажәлар ықәызхуа, Инна. Ажәларқәа ибжьаӡыз ыҟами, ианыӡааз ажәларқәа ҳәа. Убри абызшәа иашәиуеит изымҳәаз ажәлар. Убри абызшәа ашәи ауп ирхарахо. Убри зынӡа ишәарҭоуп. Аҵыхәтәантәи аамҭазы убри сацәшәо салагеит. Абызшәа убри аҟара ҳашьклахысуа ҳалагеит. Иҿаасҭами ари. Еиҳа изыхьчаша, еиҳа амал зку, еиҳа аԥара ахҭнызҵаша, еиҳа аӡыргара азызуша… Анҭ ақәҵарақәеи азакәанқәеи ирыдыркыло, абызшәа еиҳагьы иахыччошәа абоит. Анцәа ианишоз амгәарҭа иҭаҳгаз абызшәа, закәанла иҳахьчарц ҳалагеит. Уи бзиа иабаӡом. Ари фарисеироуп. Шәҟәылатәи афарисеира. Уи абызшәа ахаан иазыхьчаӡом. Ҳара абызшәа амгәарҭа ишҭаҳгаз, ҳара ҳгәы иҭыҩны, ҳҟырҟы абас иҭыганы акәымкәа, адгьыл иқәмыҩуа азакәанқәа рыла иҳахьчоит ҳәа ҳаналага, ҳбызшәагьы ҳаргьы ҳаҵамбго… Ус ҟалашьа амаӡам. Уажә иаасыртӡом иҵегьы иҿаасҭоу ахҟьа-ԥҟьақәа амоуп Абызшәа. Уи ҳара ҳахьчар ауп, уаҳа акгьы ҳахьчаӡом. Уи ҳныхахә ауп, уи ҳанцәахә ауп, уи ҳҵарадырра ауп – зегьы ааизакны. Аҿҿаҳәа аԥсышәала ицәажәо ауаҩы ахаан акагьы ицәыӡӡом. Егьырҭ рҵарадыррагьы ыҟоуп, зегьы ыҟоуп дара рбызшәала. Ирбеит, уи рдырит ҳа ҳаԥхьа, уи азоуп ҳаԥхьа ауаа рхы зақәырҵо. Иаҳҳәап, ақырҭқәа... Қырҭуак биԥыли, идгьыл аҿы акәым, араагьы, зегь раԥхьа ақырҭуа бызшәала ауп дышбацәажәо. Ус ҳа ҳтәқәа ирзыҟаҵаӡом. Сколько стоит ҳәа ҳашиазҵаауа ббахьоу, амагазин иҵагылоу, аԥсуа иҭиуоу, аерманы иҭиуоу макьана иҳаздырӡом. Зегьы-зегьы ишәираны, акәыкәбааиԥш иаҳхаԥаны ҳаҟоуп. Ибжьысны, ҳхы иқәҳаны ицоит ҳбызшәа, убри сацәшәоит зегьы реиҳа. Убри шьҭыхтәуп, Инна. Убра иҳәҳәатәуп. Асаркьал иастәуп.
Уи зегьы шеимырдо доуҳала ауп. Аха адоуҳа аус ауӡом ҳара ҳҿы. Абни аӷьарӷьарҳәа иаҳку, ателевизор, зыбжьы ҳмаҳаша, ауп зынӡа ҳақәызхыз. Убри иҭагыланы иҳәҳәалааит аҳәҳәара бзиа избо. Абызшәа ҳәа ҿырҭыр, ма хәыҷқәак ираҳап. Бара иҟаҳҵари? Убра саангылоит.

Лхазыҳәа

Са сыԥсыргьы укыдымшәааит,
Сиеҵә насгьы улашала.
Сышьҭахь иааиуа думыршәааит,
Амҩа каххаа ирбала.

Абри ԥшькуплетк иҟоу, сышәҟәы актәи, ма аҩбатәи иагәылоуп. Ианҵаны ирзынсыжьуеит. Ихәыҷӡаны, ашәҟәы абас иаартны иҟаҵаны, убра анышәынҭраҿы идыргыло ианызарц. Амҩаду саныртәалан, спатреҭ анҵаны исҭахӡам. Убри ацәаҳәа нацҵаны инарысҭоит, уаҳа акагьы сҭахӡам. Зынӡа акагьы. Ажәқәа ҭаланы итәалааит. Акәыршагьы ашәымҭан ҳәа расҳәоит.
– Ажә еиҳа доуҳак узыннажьуеит. Ажә нцәахәыс ирымами индиаа. Уцо-уаауа, угәаҟха, амедалқәа уаԥхьа иамаркьакьан, заҟа умоу ԥхьаӡо, заҟа шәҟәы ҭужьхьоу ԥхьаӡо есыхәылбыҽха, асиа уцәеилагар ҳәа ушәаны. Уи акгьы унаҭаӡом, Инна. Ҳазшаз иҭаршәны иаҳзиҵәахыз ҳгаӡара агәашә ацаԥха аартны ираҳҭоит убри ала ауп. Уаҳа акагьы узыҟаҵаӡом. Ҳара иаҳзымдыруа ҳҭынрак аҿы ҳнаган ҳауижьит ҳазшаз, аха ҳагьихашҭӡом. Уантәи ҳшаазгьы ҳаздырӡом. Иара дшаҳзымжьогьы ҳзеилкааӡом. Лабз-ҩабзла Аԥсынгьы узеиқәырхом, абызшәагьы анышә иагоит, ҳхаҭагьы ҳхы ҳзеиқәырхаӡом.
Ашхырцәаӷь ашьҭахьтәи ашьапы аҵаҟа агәам еизгарҭа амоуп рҳәеит. Агәам зысҳәо, ашҳамқәа еизнагоит. Нас ицҳарц анаҭаххо, убри ааизыркәкәаны, атыҟҳәа ицҳауеит. Изысҳәо, дыҟоуп аӡәы аҵыхәанӡа зҽеизган, аҟыҿыҳәа дуцҳаны, анышә уаҭаны – убри даара исцәымӷуп. Ауаҩы зегьы ҩнуҵҟала иго џьишьоит, иҽырпатисананы, иҽырхааны. Арахь ибжа сымсымуа ианырбалак иџьаршьоит. Ус иҟоу ауаа Анцәа ҳазшаз инапы иануп, сус рылаӡам. Дыцҳауеит, дысзычҳаӡом. Аха ауаҩы иԥсҭазара Анцәа ииҭаз ауп, ҳара ҳалакьысыр азин ҳамаӡам. Иагьысҭахӡам.

Агәлымҳа

Ауаҩы апоезиа лымҳала мацара иаҳаӡом. Улымҳагьы иаҳароуп, угәгьы аццәажәароуп. Убарҭ анеибадырлак ашьҭахь ухшыҩгьы аус ауроуп. Нас иаатуеит ашәқәа, нас унеины иузҳәаз уҳәеит. Иузымҳәозар, укалам нықәҵаны, уҽага аашьҭыхны, убри ала рашәара уцоит.
Аԥсабара иара атәы ҟанаҵоит уаныҩуа. Аха сара аԥсабара иснаҭеит ҳәа бтәар ҟалаӡом. Апоезиа ԥшаалатәуп есымша. Еимдалатәуп. Апоезиа ахьӡу сыздырам сара, аха ашәҟәыҩҩы ицәыриго, иибо, уи машәырны ибаӡом, диасны дышцо баша ибаӡом. Уи аказы ирбоуп, аказы ирҳәоуп. Урҭ зегьы еилырфаҷа, асаан ԥҽыхақәа реиԥш ҵаҟа икажьӡам. Уи иара ԥсабара гәынкылагоуп. Хәҭа-хәҭала иҟоуп. Иумҳәар зда ԥсыхәа ыҟам иара ицәырнагоит. Ахаҭа иуанаҳәоит. Уи еилукаауоу, еилыумкаауоу, ҳазшаз иуиҭазар, адаҷкәа ҳамоуп иареи ҳареи, ҳаимадоуп. Гәлаҵак-гәлаҵак ҳамоуп. Убри иҳаиҳәоит иҳәатәу, иутәу, иҟаҵатәу, апоезиа адунеи узаартыр инагӡаны. Уи ганкы, ус уҳәозар.
Даҽа ганкы – иаауртуа адунеи дара иззаауртуагьы ирыдыркылозар ауп. Урҭгьы ираҳар ауп. Убас наҟ-ааҟ аус шәзеицур, адунеи амаӡақәа рацәаӡаны, даара идагәоу уаҩымзар, ахԥатәигьы иаҳауа иҟалоит.
Аха иара Анцәа убасҟак деиҷаҳаны иҳаиҭаз акоуп, уи абас унышьҭасны иаашьҭыхны иуҭаху узалаҟаҵаӡом. Анцәа иџьшьоуп убас ахьузалаҟамцо. Аха апоезиа ак алаҳҳәаз ахьџьаҳшьо ауп арыцҳара. Ус џьаҳшьоит аԥхьаҩ ианиаҳҭалак. Апоезиа ала акагьы узҳәаӡом. Уажәы, ӡибнаҟа, иахьеиҿсырԥшуа иашаӡам, аха апоезиа аелементқәа иреиуоуп азар, иаҳҳәап, амыткәма. Апоетикатә форма рымҳәои. Азар анырҳәо, аҽыуаҩ хаҵа иоуп иаҳарак иззырҳәо. Насгьы азар иаҳәо, аҽыуаҩ идунеи, аҽыуаҩ дызусҭоу, азар аҟны ишуҳәо, жәеинрааланы иузҳәаӡом. Мамзаргьы, аԥҳәыс аккаҳәа днатәаны амыткәма анылҳәо, Анцәа иумҳәан, аха амыткәма уигьы ауаҩы аҵыхәтәантәи идунеи анҵәамҭа ауп, инаскьагақәоу. Уи уаҳа ҽакала иузҳәаӡом, уи ҽа хырхарҭак амоуп. Акакала зегьы ахырхарҭқәа рымоуп. Адунеи убас еиҿыбаауп.
Ҳара ҳаԥсуараҿы, иара аԥсуара захьӡу, изакәу анаҳҳәогьы, сара аелементқәа избо, иаҳамҳәац, иҵәаху, иҟоу – аԥсуара аелементқәа ракәу џьысшьоит. Избан акәзар, аԥсуара ирҳәахьоу, иаадыртхьоу, уи марианы иҳәома, маҷк иџьбараны иҳәоума, ҽа зҵаароуп, ҽа хырхарҭоуп, аха аԥсуара ҳәа ҳара ҳаҩуа ҳашьҭоуп. Аӡәы акала иҳәоит, ҽаӡәы акала иҳәоит – зегьы акоуп иҳәам, ицәыргам ауп аԥсуара закәу. Иара ҳаԥсуара адунеи зегьы, ишеибгоу иааизакны, иҳәам аҿоуп иахьыҟоу. Ҳаԥсуара аартны ицәыргаӡам. Уи цәыругар, уажәы заҟа иҟьашьу аҟара ҩба ирҟьашьуеит. Иара ахаҭа, ӡибнаҟа, иаҳцәыӡыргьы ҟалоит. Уи усҟак уалакьысыр иуртытыр азычҳаӡом. Ҟалашьа амаӡам. Насгьы, абри шԥаҟоу, абри закәи ҳәа ауаҩы ианиазҵаауа, изаҳаз ишиаҳаз, аҩбатәи ахԥатәи иеиҳәар ҟалаӡом. Уи иара агәлымҳа имазар ауп. Дыгәлымҩымзар ауп. Дыгәлымҩуп рымҳәеи, игәы иалмыҩӡеит ауп иаанаго. Агәы аупцәа иаҩызоуп, аупцәарҳәы рҳәоит аԥсуаа. Игәы иалмыҩӡеит, наҟ имцаӡеит азыҳәан ауп агәлымҩы зырҳәо. Иажәа бзиаӡоуп, акаамеҭ.
Аха ауаҩытәыҩса дуаҩытәыҩсоуп. Аӡәы маҷк еиҳа дхьысҳауп. Аӡәы еиҳа… ус иҟоуп. Аха агәлымҩы ззырҳәо, зегьы ззеиԥшшәа иҟоу уаҩуп. Уажәы, иаҳҳәап, ажәытә аԥсуаа ргәыблышьеи иахьатәии еиԥшӡам ҳәа рҽыршьуеит. Еиԥшуп. Урҭ аҩбагьы акоуп, аха аамҭа ахаҭа ҳарыцқьеит. Ҳарыцқьеит ануҳәо, ибааԥсны ҳарыцқьазаргьы ауеит, ибзианы ҳарыцқьазаргьы ауеит. Ҳара ауаҩра иҳамаз, аламыс иҳамаз, абзиабара иҳамаз убарҭ зегьы ҳалнацәцәаан… Абыржәы иаҳҳәап, иахьа сшаауаз амҩан ԥҳәыс быргк амашьына дахьымӡеит. Ирласны сахьӡап лҳәан, дшьацәхныслан, лшьапы ԥҵәеит. Ҟоҳ иҳәоит аӡә дахьгылоу, дрыцҳамхеи уара аԥҳәыс. Иабахәа, иаалзыԥшыр, ламыс рмоуааит ҳәа иахьа хы­нтә-ԥшьынтә игәы иаланы иҳәоит. Даҽаӡәы уи аԥҳәыс лшьапы ԥҵәаны, дганы дыржызаргьы хьаас имаӡам. Игәы иалмыҩӡеит. Агәлымҩра уи аҩыза аформагьы ыҟоуп.
Егьирахь, шәизымӡырҩи иацы иржыз аҷкәын, аԥырҩы Ешба. Ашәарҭа аныҟоу – уи уаҵәы узықәшәо анузымдыруа. Анцәа иџьшьоуп иахьагьы амш цеит, ҳазхара ҳфеит, уаҵәгьы ак ҟалап ҳәа ҳанхәыцуа убри ауп арыцҳра иҳәеит. Абри ҳәаны дыԥсит бара, ҿымҭӡакәа дшыҟаз. Убри аҩыза ауаа ыҟоуп...
– Аҵаҳәаҩы. Адыр, аҵаҳәаҩы. Аҵаҳәаҩы иаҳа ииашоуп. Аҵаҳәаҩы иоуп изҳәо убри аҩыза, ҽаӡәы изҳәаӡом. Убри аԥсышәала исҳәар сҭахын – предсказатель. Аха ԥсыуала аҵаҳәаҩы рҳәоит. Даара ииашоуп. Уи гәынхәҵысҭала. Агәынхәҵысҭа аҟара аус зуа ыҟаӡам, ауаҩы иҿы. Зегьы реиҳа иузгәамҭо агәынхәҵысҭа. Уи ҳара иҳамоуп. Уи гәынхәҵысҭала аус зуа иоуп аҵаҳәаҩы. Ҳазшаз иеиҳәоит иаразнак.
Иҩбахаз, уи апоезиа атәоуп. Сара сдунеи аҿы зегьы реиҳа сзыцәшәо апоезиа ада акагьы ыҟаӡам. Егьырҭ акагьы сацәшәаӡом. Апоезиа аҟара аус зуа ыҟаӡам. Ишыҟоу басҳәап, уи зыԥсы ҭоу доуҳауп. Иныҟәо доуҳауп. Ауаҩы деимаздо доуҳауп, ацҳа доуҳауп. Уи аимадага, даара иӷәӷәоу еимадагоуп.

Иуҭаху ауаҩы

Зегьы иреицәоу аҟазшьа, зегьы реиҳа уаҩы изымычҳауа сара исымоу, сан илыхшазшәа, зегьы сара исеиԥшзар сҭахуп. Аԥышәа змоу ауаа исарҳәеит, бҽахыбымшьаан, бавс рҳәеит. Мамоу сҳәеит. Сара ишсыдыскыло анҭ ианыҟарымҵалак, ари сара сымацара соума изтәу ҳәа саақәгылоит. Ус ҟалашьа амаӡам, бара, Инна.
– Ауаа зегьы џьара акы иаҵами, рхатәык. Иахьцо сеидру.
– Аиеи, аха абарҭ зегьы, иара Иисус Христос ихаҭа иҟоу зегьы ҳа­илаҵаны, ухәарҭам имҳәеит, усзымӡырҩит имҳәеит, убжь­ысуп имҳәеит, зегьы-зегьы ҳаигәы­ҵаҳәҳәан, ҳиман дмааи. Нас ушьҭа, аҭакс хәыҷык ҳуаазар иҳахьуеи. Ируам арҭ, ирҭахӡам.
Адгьыл аҿы ҳшеибажьаз, Анцәа дужьар ауа џьыршьоит. Ирҳәо, ируа, иҟарҵо, рықьачақьрақәа Ан­цәа инапы иқәҵан дтәами. Ус иҟоуп, анс иҟоуп. Сара сгаӡахеит бара. Ақьыԥшра ауаҩы дԥыхха дықәнаҵоит, ҩнуҵҟалагьы, адәахьгьы, доуҳалагьы дҟәыбаса дагоит. Ахҭыԥ дагазшәа. Иара итәы ада акгьы имбо, ус ҟалар шԥаҟало ҳәа уа­хьынҳало. Иҟамло ҳәа акры ыҟоу џьушьоит. Усшәа сыҟоуп, сгаӡахеит, Инна.
Аиаша сҳәар сылшоит схазгьы. Сызнысыз амҩақәа сара исымдыруеи. Иччархәзаргьы, ибааԥсызаргьы, схы сахыччозаргьы, схы агәаӷ скуазаргьы.
– Бара аиашаҳәара баниуаз ҟәадас ибықәырҵазшәа, убас быҟоуп...
– Сыздырам. Ус иҟан рҳәеит сҭаацәагьы. Сабду ақыҭа аокруг дахагылан, Ԥақәашьтәи аокруг, Кьаразаа рхаан. Ҟама хәыҷык иҟәнын. Убри ала ажәлар ныскылоит ҳәа даҿын, ҷыхҷыхҳәа. Иашамзар ак иҳәар ҟамло џьушьап. Агәашәқәа зегьы ҿыҩрны, аҭаацәа зегьы ҳдәылҵны, ишьҭыхны акәын ишааҳартуаз, иара иҽы даасуа, Кьаразаа дрышьҭан рҳәеит. Иахыччон есымша.
Изхысҳәаауа, ҳшьа џьара аус ауама, акы ыҟоуп. Уи иахьынӡабзиоугьы сызбаҳәаӡом шьҭа. Ԥыхьа ибзиаз џьышьа ибасҳәар сылшон, ушьҭа игаӡаразаргьы ҟалап. Каамеҭ игаӡароуп. Избан акәзар иҟам ак сыԥшаауеит ҳәа уҵыркант кны, иҵухуа ахьыҵам уеимдар ауама?
– Иҵазаргьы ҟамлои?
– Уаҩы изымԥшааӡац, Инна. Ус акалашәа иҟоуп адунеи. Сара ирмариашәа сахәаԥшуан. Ҽакала ахәаԥшра салагеит уажәы. Иуҭаху ауаҩы уишьҭалеит ҳәа дузыԥшааӡом, Инна. Убри зегьы реиҳа итрагедиоуп, бдыруоу.
– Иуҭаху ауаҩы?
– Иуҭаху ауаҩы – ак уҩуама, акы уиазҵааума, акы имухуама. Акы азыҳәа иуҭаху ауаҩы уишьҭалан, убри иуҭаху ахҭа иҭаиршәуазаргьы, уара духәо ахаан дзыҟалаӡом. Иуеиҳәаӡом, мамзаргьы иҳәар аҭахымкәа ибоит. Арма-ӷьырма аимаақәа анушьоуҵо еиԥш иҟалоит, уаҳа иухәо ҳәа аӡәгьы дыҟаӡам. Ус иҟоуп аԥсҭазаара.

Инна Ҳаџьымԥҳа