«Амилаҭтә ҵарадырра – ҳәынҭқарратә хықәкы хадахарц…»

Аԥсны жәлар рпоет Б. Шьынқәба ифырхаҵа изы ииҳәаз еицырдыруа ажәақәа «жәлар рыбзиабара ҟьалан иааӡом, иалнахыз-далнахит, иаԥсам-дабаӡом»  гәыҩбарада изукыр ҟалоит афзико-математикатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор, апрофессор, аԥсабаратә ҭҵаарадыррақәа Урыстәылатәи Ракадемиа академик, Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет аректор Гәарамиа Алеко Алықьса-иԥа.

Алеко Гәарамиа ҳаамҭазтәи аԥсуа ҳәы­нҭқарреи аҭҵаарадырреи рышьақәгылараҿы алагамҭа ду ҟазҵаз хаҭароуп. Еицазхарҵахьоу уи иакадемиатә ҭҵаарадырратә еихьӡарақәеи, шықәсырацәалатәи уи ирҵаҩратә усуреи, иеиҿкааратә баҩхатәреи дарбанзаалак ҳџьынџьуаҩ изы гәадура ҷыдоуп.

Аҳаракырахь инагоу акыр ихьҵәыроу амҩа ақәлара згәаӷьыз дарбанзаалак илшом уи акаҵәара азнеира. Уи зразҟхо, дызхылҵыз ижәлар рдац-ԥашә аиқәырхара, аизырҳара зхықәкы лашоу иоуп.

Аҭҵаарадырреи зҳәынҭқарра гәакьеи рымаҵ аура зыԥсҭазаара зегьы иаҿырԥшыгоу Гәарамиа Алеко Алықьса-иԥа диит 1940шықәса цәыббра 7 рзы Очамчыра араион Гәыԥ ақыҭан, аҳәоуеиқәшәареи аиххәыцреи, аилибакаареи аҳра ахьауаз аҩнаҭаҿы.

1985шықәсазы СССР аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Сибратәи аҟәша аматематика Аинститут аҟны (ақ. Новосибирск), «Аквазигәыԥқәа раксиоматә классқәеи хкырацәала еилоу алгебреи» атемала адоктортә диссиртациа анихьча дхынҳәуеит иԥсадгьыл гәакьахь. Аусура далагоит Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет аҟны, алгебра акафедра аиҳабыс, 1988шықәса мшаԥымза аахыс далхын ректорс.

Ауниверситет аҭоурых аҟны ақәҿиарақәа реиԥш, ҳәарада иҟан ауадаҩрақәагьы. Урҭ рахьтә еиҳа ихьанҭаз аамҭан, иаҳхысыз ашәышықәса 80-тәи ашықәсақәа рхыркәшамҭа. Усҟан, ишдыру еиԥш, Қырҭтәыла аиҳабыра ақәҵара рыдыркылоит Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет ақырҭуа университет иаҟәшаны иҟарҵарц азы. Аха, уи иахылҿиааит аиҿагыларақәеи, аидысларақәеи. Урҭ аҭагылазаашьақәа рнаҩс, Алеко Алықьса-иԥа иажәалагалала ихацыркхеит ҳмилаҭ рҭоурых азы акыр зҵазкуа ахҭысқәа жәпакы: ҳҵараиурҭа ииаган Аԥсны аиҳабыратә мчра анапаҵаҟахь (аиурисдикциахь); ҳажәлар реиларҵәареи ҳдоуҳа аизырҳареи хықәкыс иҟаҵаны Ҭырқәтәылатәи ҳџьынџьуаа рхылҵшьҭреи, асовет ҳәынҭқарра аидиологиа аныррала зеимадара ҿахыҵәҵәаз Нхыҵ-Кавказтәи ҳашьцәа рхаҭарнакцәеи ҳуниверситет радыԥхьалара; ҳмилаҭтә ҵараиурҭаҟны Аԥсны аҭоурыхи, археологиеи аетнологиеи ркафедра аартра; Асовет еидгыла аҵара аминистрра аҟны, Аԥснытәи астудентцәеи аспирантцәеи рзы, атәыла еиҳау аҵараиурҭақәа рҟны хықәкылатәи аҵараҭыԥқәа (целевые места) рзалхра азҵаара аӡбара уҳәа… Ессаира ишьҭыҵуан аҵараиурҭа аҳаҭыр.

Аԥсны жәлар Рџьынџьтәылатә еибашьра аамҭа уадаҩқәа раангьы, ҳҵараиурҭа аусура аанымкылара, иамаз аполитикатә ҵакы иазхәыцны, 1993шықәса ааԥын алагамҭа инаркны Гәдоуҭа ақалақь аҿы иаԥҵан ауниверситет аштаб. Алеко Алықьса-иԥа хаҭала Евразиатәи ауниверситетқәа Рассоциациа Ахада, Москватәи аҳәынҭқарратә университет аректор В. Садовничи иахь иҟаиҵаз ааԥхьара иалҵшәахеит ҳуниверситет уи аилазаарахь адкылара. Насгьы, Москватәи аҳәынҭқарратә университет аҟны 87-ҩык астудентцәа - аҭыԥҳацәеи, 16-ҩык арҵаҩратә еилазаара алахәцәеи рыдкылара.

Аибашьра анеилга, 1993шықәса жьҭаара мзазы ихацыркхеит арҵаратә ус, аҭагылазаашьа даараӡа ишыбааԥсызгьы. Аха, аректор – Гәарамиа Алеко Алықьса-иԥа инапхгараҭаратә ҟазара иабзоураны амилаҭтә ҵараиурҭа еиқәхеит, ашьапы иқәгылт, аҿиарамҩа иануп.

Аҵарадырра ауаҩы ихаҭара ашьақәгылареи аҳәынҭқарра аиҿкаареи рҟны ҵакыс иамоу дазааҭгыло, урҭ аамҭақәа раантәи иҿцәажәарақәа руак аҟны иазгәеиҭоит: «Национальное образование – это органичное единство школы, фундаментальной науки и культуры. Управление современным государством может осуществляться только на научно-образовательной основе. Это фактор национальной безопасности. Место государства в мире определяет уровень интеллекта нации.

Я собственно убежден в том, что образование должно стать у нас национальной идеей. Мы часто говорим: молодежь-наше будущее. Но как молодые люди должны стать нашим будущим? Только через хорошее воспитание и достойное обучение. Это и есть образование».

«Иахьа ҳуниверситет иахагылоу академик Алеко Алықьса-иԥа Гәарамиа – ҳмилаҭтә кадрқәа рыхьтәы фонд иеиуоу, Европа зегьы еицырдыруа математикуп. Убри инацҵаны, инаукатә ҳаракыра иеиԥшуп инапхгараҭаратә баҩхатәрагьы. Абарҭ, ибаҩхатәра ду аҷыдарақәа ҳуниверситет аусура шышьҭырхуа, аҵара-ааӡаратә процесс еснагь ԥхьаҟа ишырго еиԥш, Аԥсны анҭыҵтәи иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи иареи реиҿцаарақәа арҭбаауеит, иарӷәӷәоит», - ҳәа азгәеиҭон Аԥсны жәлар рышәҟәыҩҩ Алықьса Гогәуа.

Ҵабыргны, Алеко Алықьса-иԥа Урыстәыла, иара убас аҳәаанхыҵ егьырҭ аҳәынҭқаррақәа рахь дцаны ишьақәиргылаз акыр аимадарақәа ирыбзоураны, ҳтәыла азхаҵара аиуаанӡагьы, ҳмилаҭтә ҵараиурҭа азхарҵо, ацхыраара азыҟарҵо иалагеит.

Аибашьра ашьҭахьи иахьатәи аамҭеи зынӡа еидкылашьа рымаӡам. Аҟазаареи аҟамзаареи рымҩа ианысыз амилаҭтә ҵараиурҭеи, Алеко Алықьса-иԥа дызхагылоу арҵаҩратә– профессортә еилазаареи ирымоу аихьӡарақәа рацәоуп. Иӡбоуп афакультетқәа 8 ирымҽхаркуа 40 инарзынаԥшуа азаанаҭқәа рырҵаратә ус иаҵанакуа ихадаратәу азҵаарақәа зегьы. Арҵаҩцәеи астудентцәеи рыҭҵаарадырратә усура ҩаӡарала иҳараку аԥеиԥштә хырхарҭа шьҭнахит.

Алеко Гәарамиа иҵаулоу иԥсҭазааратә ԥышәеи, ҟазарыла имҩақәҵареи ирылҵшәоуп лассы-лассы аҵараиурҭаҿы имҩаԥысуа аҵарадырреи ааӡареи ирыдҳәалоу, изызҳауа абиԥара рзанааҭтә ԥышәеи, рхаҭара ашьақәыргылареи азы акыр рызҭо еицырдыруа аҳәаанырцәтәи асасцәа – аҵарауаа рҽызладырхәуа аусмҩаԥгатәқәа: аҭҵаарадырратә-0,практикатә конференциақәа, асимпозиумқәа. Убасгьы, ҳдоуҳатә ԥсҭазаараҿы ианалукааша аҭыԥ аанызкыло ахатәрақәа ргәалашәареи, иҷыдоу арыцхәқәа разгәаҭареи ирыдҳәалоу еиуеиԥшым ахәылԥазқәа, аиԥыларақәа.

Жәларбжьаратәи аимадарақәа (хынҩажәа инареиҳоуп анапы зҵаҩу аиқәышаҳаҭрақәа) ирыбзоураны астудентцәеи аспирантцәеи, арҵаҩратә еилазаара ахаҭарнакцәеи алшара рымоуп рҵаратә ҩаӡара аизырҳареи, аԥышәеимадареи Урыстәыла, Аахыҵ-Уаԥстәыла, Приднестровиа, Италиа, Швеицариа, Ҭырқәтәыла, Иеиду Америкатәи Аштатқәа уҳәа жәпакы аҳәынҭқаррақәа рҵараиурҭақәа рҟны.

Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет алахәылоуп Евразиатәи ауниверситетқәа Рассоциациеи, Урыстәылатәи аклассикатә университетқәа Рассоциациеи, иара убас Оқсфордтәи академиатә еилазаара. Ҳҳәынҭқарра аргылара ганрацәалатәи азҵаарақәа рыӡбараҿы, азанааҭ азҟазацәа ирыӡрыжәырҭоу – ҳуниверситет еснагь аҭыԥ ҷыда аанакылон. Уи аушьҭымҭацәа қәҿиарала аус руеит еиуеиԥшым ахырхарҭақәа рыла. Аӡәырҩы атәыла анапхгараҿы аҭакзыԥхықәу амаҵурақәа ааныркылоит.

«Ахьӡ – Аԥша» аорден актәи аҩбатәи аҩаӡарақәа занашьоу, «Аԥсны Аҳәынҭқарраҿы иреиҳаӡоу ашкол зҽаԥсазтәыз аусзуаҩ» Гәарамиа Алеко Алықьса-иԥа анапхгаратә, аҭҵааратә усура инаваргыланы, идырра ҵаулақәа изызҳыуа арымадара – арҵаҩра дшаҿыц даҿуп. Еиуеиԥшым аамҭақәа раан уи алекциақәа дрыԥхьон, асеминарқәа мҩаԥигон Европатәи иреиҳау акыр аҵараиурҭақәа: Москватәи, Берлинтәи, Дрездентәи, Венатәи, Потсдамтәи, Софиатәи, Прагатәи, Кардиффтәи, Ригатәи… уҳәа, адунеи атәылақәа ҩажәа инареиҳаны рҟны.

Оқсфорд иҟоу Жәларбжьаратәи Сократтәи аилак 2011шықәсазы аԥсуа ҵарауаҩы – «Аҭҵаарадырраҿы ахьӡ» ҳәа аҳаҭыртә хьӡы ихнаҵеит, иагьианаршьеит адунеитә ҭҵаарадырраҿы илагамҭазы орден, ихьӡ анырҵеит XXI ашәышықәса иналукааша аҵарауаа Адунеизегьтәи рреестр.

Алеко Гәармаиа «сара ԥасатәи боксиоруп, еснагь аҿар аус рыдызулон, урҭ ргәамч сара сахьгьы ииасит» ҳәа дахлафаауа иазгәеиҭалоит. Ииашаны, ашкол шықәсқәа раахыс дызгәылазхалаз ари аспорт хкы аҟны иеихьӡарақәа даара иҳаракуп: ареспублика дачемпионуп; Аԥсны абокс Афедерациа деиҳабын; жәларбжьаратәи акатегориа змоу ӡбаҩуп; 1974шықсазы Гавана имҩаԥысуаз абокс азы адунеи актәи ачемпионат иалахәыз Асовет Еидгыла аделигациа напхгара аиҭон; 1980 шықәсазы, Москватәи аолимпиада аҟны абокс азы ахәмаррақәа рымаҵ зуаз аӡбаҩцәа дреиуан.

Оқсфордтәи акдемиатә еидгыла Ҳаҭыр зқәу апрофессор Алеко Алықьса-иԥа қәкы хаданы иԥсҭазаараҿы ииԥхьаӡо, иара ишьҭанеиуа абиԥарақәа ҵарадыррала реибыҭара ауп. Уи игәы рыладууп ҩажәижәаба шықәса инареиҳаны напхгара зиҭо амилаҭтә ҵараиурҭаҿы, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы зҵарадырратә шьақәгылараҿы иџьабаа здиҵаз, напхгара ззиуаз, имҩақәиҵоз ауаа. Уи арҵабыргуеит ҩ-жәашықәсеи бжаки раԥхьа ииҳәаз иажәақәа рыхшыҩҵак: «Судьба нашего национального вуза невозможно рассматривать в отрыве от судьбы народа Республики Абхазия.

Я уверен, что у нашего университета и нашего народа большой потенциал. Мы, национальный вуз, имеем свое лицо в мире.

…образование стало у нас национальной идеей. Вдумайтесь все, ведь образование не констатация каких-то фактов, а поднятие качества образования должно стать, действительно, национальной идеей. За этим последует поднятие качества жизни людей. Поэтому я бы просил всех проявлять большую терпимость, молодежи настроиться на учебу, а всем нам – на хорошую работу во имя нашего народа и государства».

Алеко Алықьса-иԥа Гәарамиа аԥсуа нхаҩ нага ихылҵыз ҵеиуп, адунеи зыхьӡ адыруа ҵарауаҩуп. Напхгара ззиуа аҵараиурҭаҟны аҵара зҵои, аус зуеи зегьы, даара ирацәоуп иҿаҳҵаауа, еснагь илаԥш ҳхуп, ҳамҩақәиҵоит иарбан усзаалак аҟны. Еиҳаракгьы аҿар ирзынархоу адгылара агижьуам, уи шьақәдырӷәӷәоит лассы – ласстәи иажәақәа: «…ҳара иҳамоуп аҿар бзиа – урҭ рыцхыраара, амҩа иаша рықәҵара аус аҿы аҭакԥхықәра ҳадуп зегьы». Ачҳара ду ааирԥшуеит аиҳабацәа рҟныеиԥш аиҵбацәа рганахьалагьы. «… ҳауниверситет «ҳәынҭқарроуп» аҳәынҭқарра аҩнуҵаҟа. Араҟа аҽеиҩшара ҳамаӡам. Убас иҟалароуп Аԥсны ахьынӡанаӡааӡо зегьынџьара. Ҳаидгыланы, ҳаизыразны ҳусқәа еицаҳаӡбалар, ҳаԥхьаҟа аԥеиԥш лаша ҳзыԥшуп» ҳәа азгәаҭауа, ауаа реидкылара илшоит.

Зыхә ашьара уадаҩу иҭҵаарадырратә усуреи, игәышьҭыхгоу иажәеи – аҵараиурҭа астудентцәа еиҵазааӡо, арҵаҩратә еилазаара мҩақәызҵо ҟәышроуп. Иахьагьы ааԥсарак ҟамҵакәа аус иуеит, иҭҵааратә, ирҵаҩратә усура еихсыӷьуам.

Алеко Алықьса-иԥа! Зыбзиабара шәалнахыз ҳажәлар шьардаамҭа Анцәа шәрыгимырхааит.

Ахра Анқәаб

 

  • Login to your account

    Username *
    Password *
    Remember Me