Зықьҩыла аибашьра иалахәыз ҳҵеицәа рыгәҭа игылан аԥсуа шәҟәыҩҩцәа: Қьаазым Агәмаа, Ҷыҷыкәа Џьонуа, Алықьса Џьонуа уҳәа аӡәырҩы. Аамҭаказы арҭ ахҩыкгьы агазеҭ «Аԥсны ҟаԥшь» аҟны аус руан. Ҳара ҳзы иԥшьоу усуп зыԥсадгьыли зыжәлари рҿаԥхьа зуалԥшьа назыгӡаз рыхьӡ агәаларшәара.
Аџьынџьтәылатә еибашьра Дуӡӡа аан Аԥсны аҵеицәа иаадырԥшит афырхаҵара ду, ахамеигӡара. Аҽакалагьы ҟалашьа амамызт, аԥсуа дины данеизҳа нахыс иларааӡоит иԥсадгьыл абзиабара, уи азын ианаҭаххагьы ахамеигӡара.
Аибашьра ахыԥша лымкаала изнырыз, хаха аӷа иҿагылаз драԥхьагылоуп абаҩхатәра ҷыда злаз, апоет, ашәҟәыҩҩы Қьаазым Ҟараман-иԥа Агәмаа. 1932 шықәсазы қәҿиарала Аҟәатәи арҵаҩратә техникум далганы аусура далагоит агазеҭ «Аԥсны ҟаԥшь» аредакциаҿы, аха иаарласны Москваҟа аҵарахьы дцеит, ажурналистикатә институт дҭалоит, нас – 1934 шықәсазы Калининтәи арҵаҩратә институт. Уи даналга дхынҳәуеит Аԥсныҟа. 1938 шықәса инаркны агазеҭ «Аԥсны ҟаԥшь» аредакциаҿ акультуреи абзазареи рыҟәша аиҳабыс дыҟан. 1940 шықәсазы Қьаазым аррахь дыргеит. Аџьынџьтәылатә еибашьра алагамҭазы уи дызлаз архәҭа Москва азааигәара Наро-Фоминск игылан.
1940 шықәсазы арратә газеҭ «Боевои танкист» адаҟьаҿы ианылеит Қь.Агәмаа изкны астатиа «Апоет ҿа иажәеинраалақәа» ҳәа зыхьӡыз. Уаҟа ҳаԥхьоит: «Ааскьа РСФСР аҳәынҭқарратә шәҟәҭыжьырҭаҿы иҭыҵит аԥсуа поетцәа рҩымҭақәа хаз шәҟәны. Абра ианылеит асержант еиҵбы Қьаазым Агәмаа иҩымҭақәагьы: «Абаҳчаҿы», «Колхида», «Гыд иҭаацәа», «Бзиа дызбоит Қәиқәи», «Аколнхацәа рашәа»
Аҩыза Агәмаа дазыманшәаланы инеигӡоит арҿиаратә усуреи аибашьра-политикатә ҽазыҟаҵареи. Уи зеиԥшыҟ́ам танкиступ, ибзианы далахысуеит». (Р.Қапба, «Қьаазым Агәмаа», Аҟәа, 1964 ш.).
Қьаазым Агәмаа ибон аибашьра амца аҵазҵоз амч еиқәаҵәақәа, абар иԥшәмаԥҳәыс уи аамҭаз илзааишьҭыз асалам шәҟәы: «Макьана аҳәара иаамҭамзаргьы ҟалап, аха иага убас акәзаргьы, агәра ганы ҳаҟоуп, мышқәак рышьҭахь иҳақәшәараны ҳшыҟоу Аԥсадгьыл ахьчара…» Аибашьра ианалага инаркны Қьаазым Агәмаа апартизантә отриадқәа дрылалеит. Уи далан Белоруссиа, Бриансктәи аобласт аҿы хацәнымырха еибашьуаз Чапаев ихьӡ зхыз апартизантә бригада. 1943 шықәсазы Қьаазым Агәмаа ианаршьеит «Аџьынџьтәылатә Еибашьра апартизан» актәи аҩаӡара.
Аԥсуа поет ихамеигӡара, иеибашьышьа дыршаҳаҭуеит убасҟан ииз иара ицәаҳәақәа:
«Сара сеигӡом сшьа икаҭәоугьы,
Сыԥсадгьыл иасҭоит аҭоуба.
Иаҭаххозар сыԥсы иҭоугьы,
Иара ишасҭо агәра га.
Апартизанцәеи афашистцәеи реидысларақәа руак аҿы Қьаазым Агәмаа дырхәит. Убри иахҟьаны иԥсҭазаареи илитературатә усуреи ртәы игәаларшәо, академик Хәыхәыт Бӷажәба иҩуан: «Ҩышықәса раҟара Қьаазыми сареи аус еицаҳуан Аԥснытәи ашәҟәыҩҩцәа Реидгылаҿы. Иара аԥсуа поезиа аҟәша напхгаҩыс даман… ауадаҩрақәа ҳшырҭагылазгьы ҳнапы ианыз аус ҳгәы азыҳаҵҳаҵон. Қьаазым игәабзиара иаҳа-иаҳа еицәахон, ихәрақәа рыҽдырмжьыжькуа иалагеит, акырынтә иасҳәахьан уахынла аусура анҳақәшәоз дмааларц, аха иара иҽагирхомызт. Аҩызараҿгьы дыгәшаҭан, акыр илаӡон, акы игәы иамыхәаргьы аԥырқьҳәа дацраломызт. Ргәаӷ иман, иара иҳәалон еиԥш, «Џьаԥараа», ҳәа дзышьҭаз зцәа иҭалоз, агәаҟраан зҽеиҭазкуаз, «аханы итәоу» ирҿагәыбзыӷуаз ауаа хԥарақәа.
1949 шықәсазы Хә. Бӷажәбеи иареи ирыбзоураны иҭыҵит Қь. Агәмаа иажәеинраалақәеи апоема Тариел Рашьбеи хаз шәҟәны. Раԥхьатәи сышәҟәы ҳәа деигәырӷьеит. Абар, уи иажәақәа Хәыхәыт Бӷажәба ишигәалаиршәо: «Иҟоу умбои Хәыхәыт, скәалкәало сзышьҭоу, еснагь хәыцырҭас исымоу апоезиатә рҿиара, изыхҟьазаалак сымч-сылша адысҵартә еиԥш, сҭышәынтәаланы сзыҟамлеит. Иҟасҵашазгьы сзахьымӡеит. Арраҿ саныҟаз изҩыз, аибашьра амца ҳашналагылазҵәҟьа счамадан иахьҭаз иаанхеит, ахәаԥшхагьы смаӡеит… сызхьымӡаз хьаас исымоуп, сгәабзиара злаҟоу ала, сгәы иҭақәогьы сахьнагӡо сыздырам. Иуа ишиҳәаз еиԥш «сгәы меиҵажәкәа снеихалап».
Ишырҳәо еиԥш, агәыӷра хароуп, аџьал ааскьоуп, Қьаазым Агәмаа 1950 шықәсазы аибашьра изыннажьыз ахәра ӷәӷәа дазымиааикәа идунеи иԥсахгәышьеит. Иахьа еицырдыруеит апоет Қьаазым Агәмаа иҭынхаз ажәеинраалақәа, убарҭ иреиуоуп: «Асолдаҭ иҳаҭгәын», «Сҩыза», «Ашәҭыц», изылгам апоема «Тариал Рашьба», ароман «Селым» – ари апрозатә роман инагӡаны далгахьан Наро – Фоминск даныҟаз, уи арҵабыргуеит иԥшәмаԥҳәыс лахь иааишьҭхьаз ашәҟәы: «Зеиԥш ҟамло егьыҟам, сыҟам ҳәа агәра бгартә еиԥш адырра анбоулак, Наро-Фоминскнтә ибоуртә бныҟәа, снапҩымҭақәа зҭо ачамадан». (Ари апоет дызлацәажәо инапылаҩырақәа зҭаз ичамадан зынӡа ибжьаӡит ҳәа иҩуеит Р.Қапба.)
Ароман «Селым» хқәак кьыԥхьын «Аԥсуа литературатә журнал» №3-4 рҿы. Аҭоурыхтә ҩымҭа аамҭас иаҵанакуеит XIX ашәышықәса алагамҭа инаркны 60-тәи ашықәсанӡа Аԥсны Урыстәыла ианадҵаха. Инагӡамкәа инхеит иара убас иҩымҭақәа ароман «Аӡыхь», аповест «Ҷыҷыкәа».
Аибашьра иазку аҩымҭақәа иаарылукаауа иҟоуп иповест «Абаандаҩы», уи ианырԥшуп аӷа хәымга иқәхраз ҳажәлар иаадырԥшыз ахамеигӡара, насгьы Асовет жәлар милаҭ еилых ҟамҵакәа анемец фашист дышԥырыххаз.
Аибашьра атема иазкуп Қьаазым иажәабжьқәа «Икамшәаз алаӷырӡ», «Ан лгәыблра», «Аразҟы», Қьаазым Агәмаа иҭынхеит иара убас аиҭагақәа, апублицистикатә статиақәа. Аамҭа кьаҿны ишиаҭәашьазгьы Қьаазым Агәмаа ихьыӡ аԥсуа литератураҿы хьтәы нбанла иагәылыҷҷаауеит.
Апоет-аибашьҩы, апатриот, аинтернационалист Ҷыҷыкәа Махаз-иԥа Џьонуа иԥсҭазаара зегьы ҿырԥшыган. Абжьаратә ҵара анхиркәша ашьҭахь 1935 шықәсазы дҭалеит Ш.Русҭавели ихьӡ зху Қарҭтәи аҳәынҭқарратә драматә театр, актиортә ҟазара афакультет. Данстудентыз инаркны аус иуан аԥсуа драматә театр аҿы. Дрылахәын акыр аспектакльқәа «Кьараз» (С.Ҷанба), «Гьечаа рҵыхәтәа» (М.Лакрба), «Ревизор» (Гоголь).
30-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы иааиҵагылаз аԥсуа шәҟәыҩҩцәа рабиԥара деиуоуп Ҷыҷыкәа Џьонуа. Апоет ҿа, ганрацәала арҿиара зыԥсықәраз ихьӡеит аибашьра Ду. Даара игәыҿкаагоуп уи иқалақь гәакьа ныжьны еибашьра ҳәа данцоз ииҩыз ажәеинраала:
Унҳажьуеит, Аҟәа, аамҭала,
Гыблыла ҳауԥырҵуеит уажәшьҭа,
Иудыруеит иахьҳаԥхьаз
хә­ҭа-хәҭала
Аибашьрахь ҳцахуеит еиҭа!
Апоет аибашьраҿ иуалԥшьа наигӡон, аамҭа хәыҷык шааиоулак икалам бџьар аашьҭихуан. «Ахәшәбылфҩы рхышәшәо, рымҵәыжәҩақәа хыблаа-ҿыблааны, афронт иалҵны иаауан Ҷыҷыкәа Џьонуа иажәеинраалақәа. Аҭыԥантәи агазеҭқәа ццакны урҭ ажәлар рахь инаргон. Аԥсра џьаҳаным абла дҭаԥшуа, апоет иаԥиҵаз ажәеинраалақәа акы иалаҩашьом:: «Сымшьамба», «Асалам», «Аҭабиаҿ», «Ахәрашәа», «Аибашьцәа рашәа», «Дунаи ахықәаҿ».
Ҷ. Џьонуа ипоезиатә рҿиамҭақәа реизга «Ашьхацамҩа» азы ианашьан Д.Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа. Апрозаҿ акәзар араҟагьы ибаҩхатәра ҳаракы ааирԥшит. «Ахра шкәакәа» зыхьӡу иажәабжь – абзиабара цқьеи, уи иахҟьаз атрагедиеи ртәы шаанарԥшуагьы, аԥхьаҩцәа рхы-ргәы иҭнымҵәо иаанхеит. Ҷ.Џьонуа ирацәаны аџьабаа ибахьан ажурналистикаҿгьы. Аибашьра анеилга ашьҭахь, 1945 шықәса инаркны 1957 шықәсанӡа аус иуан агазеҭ «Аԥсны ҟаԥшь» аҿы, раԥхьа хатә корреспондентс, нас акультуреи абзазареи рыҟәша аиҳабыс, 1966 шықәсазы ажурнал «Алашара» редактор хадас дарҭеит, иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи амшқәа рзынӡагьы абраҟа аус иуан.
Ҷыҷыкәа Џьонуа 1960-тәи ашықәсқәа ирыҵанакуаз имшынҵақәа ирыԥхьаз иранаҳәо рацәоуп, уаҟа иаҳԥылоит ари аамҭаз Москва аҵара иҭаз ҳпоетцәа ҿарацәа Борис Гәыргәлиа, Владимир Анқәаб, Мушьни Лашәриа, Џьума Аҳәба, Владимир Аҵнариа уҳәа рысалам шәҟәқәа.
Аҟымҟыра ихганы аибашьра амцашыра иалҵыз апоет, ашәҟәыҩҩы дарӷьажәҩаны, дымҩақәҵаҩны дыҟан ҿыц арҿиарахь зшьапы еихызгаз зегьы рзы.
Ара иҟоуп 70-тәи ашықәсқәа рзы ҽыхәшәтәра ҳәа Шәача даныҟаз иҭаацәа ирзиҩуаз асалам шәҟәқәа, заҟа агәыкыра, аԥхара аҵазеи уи ицәаҳәақәа, иџьоушьоит зхы аасҭа ауа-аҭахы рыгәхьаа иаргәамҵуаз ауаҩы идунеи ҵаула.
Алитература ажанрқәа зегьы знапы рылакыз апоет-апатриот Ҷыҷыкәа Џьонуа иҭынхеит иара убас апиесақәа: адрама «Ашьауардын амҵәыжәҩақәа», ҩ-қәгыларак змоу апиеса «Ан лгәы». Гәыхыҭ-хыҭрада, ус ҭынч узрыԥхьом 1965 шықәса инадыркны ииҩуаз имшынҵақәа. Урҭ зегь асаркьеиԥш ирнубаалоит апоет-апатриот идунеи, иуа-иқәла дахьынӡарзыгәыкыз, ибзазаашьа.
Иара иаҳзынижьыз ирҿиамҭақәа ԥсра рықәӡам. Ҳабиԥарақәа рзы иааӡагоуп, ирхәыцгоуп.
Аԥсуа поезиа зыбжьы хаа агәылыҩуа, «уара ушеибгоу сара сыԥсааит» ҳәа зеиҵбацәа ирыхӡыӡаауаз ауаҩы лаша Алықьса Џьонуа имҩа акырӡа илакьҭоуп. Иқәыԥшра аамҭа данынҭагылоз, 1938 шықәсазы, М. Горки ихьӡ зху Аҟәатәи арҵаҩратә институт аҩбатәи акурс дыштәаз, аррамаҵзурахьы иԥхьоит, убра Туркменисҭан, дшыҟаз Аџьынџьтәылатә еибашьра ду ихьӡеит, аибашьҩы танкныҟәцаҩны даақәгылоит.
Маи мза, 1942 шықәсазы Харков ааигәара рырхәҭа аӷа имацәаз иҭаркит, ахәра зоуны иҟаз Алықьса Џьонуа дытҟәаны дыргеит. Мызкы ааҵхьаны иара илиршеит уантәи абналара.
Нас маӡалатәи апартизантә гәыԥ аҽалархәра Виницктәи аҳабла аҟны. Уи ашьҭахь апартизантә гәыԥ «За Родину» – 2-тәи Украинатәи апартизантә бригада анемец-фашистцәа ирҿагылаз дрылан 1944 шықәсанӡа. Араҟа иара ԥшыхәҩыс дыҟан, зны Оратово ҳәа иахьашьҭаз аихамҩатә станциа ду аҟны, анемец ир ахьаадгылаз, ӡыржәтәла рҽахьеиқәдыршәоз А.Џьонуа исолдаҭцәеи иареи дҵас ирыман аӡымҩангага башниа аԥжәара, зхыԥхьаӡара маҷыз иҷкынцәеи иареи рхыдҵа нарыгӡеит, уи ашьҭахь Алықьса анемец офицер иформа ишәҵаны, иԥшыхәцәа иманы анемец гарнизон араицентр Дашев зымпыҵакыз рхыԥхьаӡара еиликааит. Иааргаз ажәабжь абзоурала ҳар ирылшеит агарнизон ԥыххааса ақәҵара. Усеиԥш ирацәан апоет қәыԥш, Аԥсны аҵеи гәымшәа илиршахьаз Украина афашист иқәцаразы.

1946 шықәсазы А.Џьонуа деибга-дызҩыда Аԥсныҟа дхынҳәит, иагьациҵеит инижьыз иҵара аинститутаҿы. Анаҩс, аусура далагоит дзылгаз аинститут аҟны рҵаҩыс, иара убас Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгылаҿгьы.
1953шықәса инадыркны аус иуан агазеҭ «Аԥсны ҟа­ԥшь» аҟә­ша аиҳабыс. 1966 шықәсазы Аԥсны аҵарадырра аминистрс дҟаҵан. Иага ҭыԥ дахадыргыларгьы Алықьса Џьонуа ирҿиара минуҭк игәыгәҭажьны иаанимыжьцызт. Еснагь икалам икын, лассы-лассы акьыԥхьаҿ дцәырҵуан иҩымҭа ҿыцқәа рыла, иажәеинраалақәа, иочеркқәа, иажәабжьқәа ҭыҵуан аԥсышәала, урысшәала, қырҭшәала. Аҟәеи, Қарҭи иҭыжьын иеизгақәа «Аԥсадгьыл ахьӡала», «Аҭоуба», «Иҵхәрааз аӡыхь», «Уаҵәтәи амҩазы», «Ааԥын», «Сара сгәыӷра» убас егьырҭгьы. Алықьса Џьонуа ирҿиамҭаҿы зегьь реиҳа аҭыԥ ду ааннакылоит Аџьынџьтылатә еибашьра атема, иреиӷьӡоу иажәеинраалақәа, ипоемақәа, иажәабжьқәа азкуп аибашьра. Ипоема «Ашьамҩа» азы ианашьан Д.Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа. Иажәеинраалақәа раӷьырак ашәақәа рылхуп. Убри аҟынӡа еихышәшәо иҩуп.
«Алықьса Џьонуа ипоезиа еихсыӷьра зқәым арҩаш, абжьы абжьуп, агәамч агәамчуп, аԥаҩқәа ацаҟьақәа ирызнымкылакәа, аԥсҭақәа ирҭамхакәа, аԥшаҳәақәа ирнымбалакәа ахы шхаз аԥсуа поезиа мшын аҿы икылсит. Ас зегьы ирылшом. Абаҩхатәра иахылымҵыз амч ас агәыхәтәы иахьӡом» ҳәа иҩуеит апоет Кәымф Ломиа, аибашьра ашьҭахьтәи А. Џьонуа ипоезиа дазыгәдууа.
Ааԥсара ззымдыруаз ажәлар рмаҵуҩы, Аԥсадгьыл асолдаҭ Алықьса акымкәа ҩбамкәа аҳамҭақәа ианаршьахьан. Уи имоуп Аџьа Абираҟ ҟаԥшь аорден, еиуеиԥшым амедалқәа хәба. Арҿиаратә мҩа лашеи Аԥсадгьылаз ахамеигӡареи еилазыгӡаз ашәҟәыҩҩы – апоет хашҭра иқәымкәа ижәлар ргәаҵаҿ даанхоит.

Наира Сабекиа