Уажәы ааигәа агазеҭ аномерқәа руак аҟны ианылеит агазеҭ аредактор хада ихаҭыԥуаҩ, ажурналист Борис Қаџьиа аибашьра Ду аветеран Николаи Шамба иԥсы анҭаз диҿцәажәаны, изкны ииҩыз астатиа.
Аветеран Николаи Шамба иԥсы ҭанаҵы ииҩуаз игәалашәарақәа, иҩызцәа ирызкны еизигоз аматериалқәа рҟынтәи иҩымҭақәа акьыԥхь разырхиара арубрика хацҳаркит. Иара иԥсы анҭаз ииҳәоз акы акәын: «Сара сыӡбахә џьаргьы ишәымҳәаргьы акгьы амаӡам. Сшәыҳәоит сҩызцәа ртәы шәҳәа, ижәҩы, ишәхашәмыршҭын!».
Уажәы аԥхьаҩ идаҳгалоит Николаи Шамба инапҩымҭақәа рҟынтә қыҭак ицалҵыз аибашьра Ду амца иалагылаз иҩызцәа хҩык ирызку аматериалқәа. Урҭ анапҩымҭақәа аурысшәа аҟынтәи аԥсшәахь еиҭаҳгеит. Иара убасгьы иархив аҟны еизганы имаз иқыҭа гәакьа Тхьына иалҵыз аибашьра Ду иалахәыз Ҭхьынаа рҵеицәа рсиа ҳкьыԥхьуеит. Уи асиа Николаи Шамба иархив иагәылан урысшәала икьыԥхьны, убри аҟнытә аԥсшәахь ианеиҭаҳгоз ахьӡқәеи абхьӡқәеи рҟны аиԥшымзаарақәа ҟалазар алшоит. Иара убасгьы асиа аҟны иҟоуп абхьӡқәа ахьаҳзымдыруа. Торчуа зыжәлаз, ихьӡгьы иабхьӡгьы арбаӡам.
Нури Мџьыҭ-иԥа Торчуа диит 1921 шықәсазы Ҭхьына ақыҭан. Зынӡа дшыхәыҷӡаз иаб дыԥсит, иани иҳәшьеиҳаби драаӡеит. Аҵара иҵон Очамчыратәи аурыс бжьаратә школ аҟны. Аџьынџьтәылатә еибашьра ианалага Аҟәатәи аршьаҟатә ҵараиурҭа далганы, 328-тәи ахысратә дивизиа ашҟа дцоит. Ҩынтә ахәра ӷәӷәақәа иоухьан, ақалақь Грозныи аҟны дырхәышәтәуан. Ихәрақәа цқьа иӷьаанӡа ахәышәтәырҭа дҭыҵны афронт ахь дцон. Уи ус шакәыз азы шаҳаҭра луеит Валентина Алеқсандр-иԥҳа Косиакова. Уи аҩынтәгьы Грозныи агоспиталь аҟны дылхәышәтәуан. Иара убасгьы уи дыхәны данышьҭаз уаҟа ицышьҭан Арасаӡыхь ақыҭа иалҵыз ҩыџьа аибашьцәа – Шьашьи Иликәеи Ратиаа.
Нури Торчуа дҭахеит сентиабр 18, 1943 шықәсазы Краснодартәи атәылаҿацә астаница Крымскаиа азааигәара. Деибашьуан 32-тәи агвардиатә дивизиа 85-тәи агвардиатә полк аҟны. Иеибашьратә мҩа азбжа зегьы иара дыҟан аԥшыхәыҩцәа ргәыԥ акомандирс.
Аибашьра ашықәсқәа рзы ари арԥыс қәыԥш длабадыруеит иԥсы еиԥш бзиа иибаз аҭыԥҳа. Иара данҭаха ашьҭахь диуеит аҷкәын, аха ԥшьышықәса ааҵуаны ахәыҷы иԥсҭазаара далҵуеит.
Нури дҭахаанӡа лыԥсҭазаара далҵит иаҳәшьеиҳаб. Иара дышҭахаз атәы зҳәоз ашәҟәы еиқәаҵәа лоуит иан. Ажәабжь хлымӡаах ашьҭахь уаҳа лшьапы дзықәымгылеит. Даныржуаз аҽны илыцҭарҵеит лыҷкәын Нури иеибашьратә медальқәа.
Алеитенант Нури Мџьыҭ-иԥа Торчуа анышә дамадоуп астаница Крымскаиа агәаны иҟоу аиашьаратә ҳаҭгәынқәа рҟны.
Давид Бадра-иԥа Бигәаа диит 1919 шықәсазы Ҭхьына ақыҭан. Дшыхәыҷӡаз иан диԥхеит. Аҵара иҵон Ҭхьынатәи абжьаратә школ аҟны. Уи аҵара иирҵон ари ақыҭаҟны раԥхьатәи рҵаҩыс иҟаз Леуарса Ката-иԥа Думаа.
Давид Бигәаа раԥхьатәи амшқәа инадыркны еибашьра дцеит. Деибашьуан хаз игоу 85-тәи актәи артиллериатә полк аҟны.
Украина ақалақь Уман аҟны ицоз аидысларақәа раан аконтузиа ӷәӷәа иоуит, дрытҟәеит. Дыргеит Львов азааигәара атҟәацәа ахьыҟаз. Ҩажәамш ааҵуаны егьырҭ гәыԥҩык атҟәацәеи иареи бналеит. Ақыҭаԥҳәыс, Тихман зыжәлаз, лыԥсҭазаара ашәарҭа ишҭагылазгьы аибашьҩы лыҩны дылҵәахуеит, дицхраауеит.
Давид ишьарахь данааи, ихы дахәо даныҟала, игәы иҭеикит ииулакгьы иара итәқәа рахь ахынҳәра. Данцоз деиқәзырхаз аԥҳәыс абзеираз ҳәа анлеиҳәоз, иан гәакьа леиԥш игәы хьаауа ауп дшылԥырҵыз. Анаҩс аибашьҩы ҩаԥхьа афашистцәа дрымпыҵашәоит. 1941 шықәса август мзазы ддәықәырҵоит аконцлагер Бухенвальд ашҟа. Уаҟа Давид аџьамыӷәа цәгьа ихигоит. 1945 шықәса, ааԥынразы, Бухенвальдтәи ахақәиҭратә қәԥара далахәын. Апрель 11, 1945 шықәсазы 23-тәи аблок далахәны атҟәацәа зҭакыз алагер агәашә хадақәа ирыжәлаз дыруаӡәкуп. Уи аамҭазы Бухенвальдтәи аконцлагер иҭакын 60 нызқьҩык инарзынаԥшуа атҟәацәа, иҟан 19 маӡалатәи аиҿкаарақәа. Ҩ-сааҭк инарзынаԥшуа аиҿахысра ӷәӷәа цон. Атҟәацәа зыхьчоз афашистцәа зегьы ҭархан.
Аибашьра ашьҭахь Давид Бигәаа Донбасс ақалақь аҟны ашахтақәа реиҭашьақәыргылараҿы аџьабаа ибон. Ашьхатә институтқәа ҩба дрылгеит. Ҩеижәиааба шықәса аус иуит «Перевальское» арацәаҵхырҭатә усбарҭаҿы. Иҩызцәа, иқәлацәа рыҩнуҵҟа даара ҳаҭыр, пату иқәын.
Хьрыԥс Адамыр-иԥа Ӡаԥшьба диит Ҭхьына ақыҭан 1915 шықәсазы. Даараӡа згәы разыз, ауаҩы ицхыраара аԥхьа изыргылоз, зыҿцәажәара хааз ари арԥыс ақыҭа зегьы бзиа деицырбон. Хьрыԥс зегьы реиҳа дызлеицырдыруаз иҽыбӷаҟазарала акәын. Иара аибашьра данцоз, иԥсы еиԥш бзиа иибоз аҽыҩ иҩыза изынижьит. Иара данҭаха ашьҭахьгьы Хьрыԥс иҽыҩ акыр шықәса аԥхьахәқәа агон.
Хьрыԥс дышҭахаз атәы зҳәаз ашәҟәеиқәаҵәа шааз атәы лӡеит иԥҳаиҳаб. Уи еилылкаауан ланду лыҷкәын заҵәы иҭахара шлызхымгоз. Ан лыбла ҭраа дыԥшуан лыҷкәын заҵәы данбахынҳәуеи ҳәа, агәыӷра лыман. Лыкәа иҭаҵәахын афронт аҟынтәи лыҷкәын илзааишьҭыз асалам шәҟәы заҵәык.
Исгәалашәоит, 1948 шықәса рзы Хьрыԥс иан дсыҳәан, рбаҳчаҿы аҵәа еихасҳауан. Уи саҿнаҵы лара уа дсыдгылан. Агәашә аԥхьаҵәҟьа акәын, аанда лнапқәа ахшьны дгыланы дсыхәаԥшуан. Ааԥынратәи амра ашәахәақәа анлықәԥха, аԥҳәыс бырг зыблақәа агәашә ахь аԥшра иагахьаз, лылацәа ҳамҭак инҭааит. Асекундаз арҵәаа ааҭлыргеит. Ԥхыӡу лабҿабоу лзымдыруа лыҷкәын агәашә дааҭалан дааины даалыдгылазшәа лбеит. Усҟантәи аамҭазы лыҷқәын дҭахеижьҭеи ԥшьышықәса инареиҳаны иҵуан.
Хьрыԥс Ӡаԥшьба дҭахеит ианвар 17, 1944 шықәсазы Крымсктәи аҳабла Аџьимушкаи, Кьерчтәи аобласт аҟны. Уатәи аиашьаратә нышәынҭрақәа рҟны ижуп 1450-ҩык Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду аҟны иҭахаз аибашьцәа. Сара убри аҭыԥ саҭааит Хьрыԥс иаҳәшьаԥа Адольф Шамбеи иашьа иԥа Саҭбеи Ӡаԥшьбеи сыцны. Уи аҽны, ҳара ҳнеира инамаданы аибашьцәа анышә иахьамадоу аҳаҭгәынқәа рҟны имҩаԥган амитинг.
Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду иалахәыз 108 –ҩык Ҭхьынаа рҵеицәа рсиа:
Ражьден Естат-иԥа Асланӡиа
Ианкуа Хаџьмаҭ-иԥа Арҟәыџь
Фрич Сакәыҭ-иԥа Арҟәыџь
Лад Арчелиа
Ҭунеш Сҭеԥан-иԥа Бигәаа
Шуа Сҭеԥан-иԥа Бигәаа
Тарас Баслаҭ-иԥа Бигәаа
Уасил Ҷеӷьыц-иԥа Бигәаа
Уарҭан Ҷеӷьыц-иԥа Бигәаа
Фрикан Кәакәана-иԥа Бигәаа
Баӡ Сид-иԥа Бигәаа
Џьыргәан Сааҭ-иԥа Бигәаа
Кәҷыр Кочара-иԥа Бигәаа
Шамил Рашьыҭ-иԥа Багаҭелиа
Кәҷыр Басиаҭ-иԥа Багаҭелиа
Николаи Алеқсеи-иԥа Воуба
Тичу Гач-иԥа Воуба
Фрикан Алексеи-иԥа Воуба
Сардиан Ҳабыџь-иԥа Ӷәарзалиа
Кәҷыр Кибар-иԥа Ӷәарзалиа
Ҭаҭуаз Џьанҭа-иԥа Ӷәарзалиа
Бажьа Кибар-иԥа Ӷәарзалиа
Чамах Қанҭа-иԥа Гәарамиа
Қьысқьынџь Шәануа-иԥа Гьегьиа
Иван Џьанҭа-иԥа Ӷәарзалиа
Хмыҷ Џьанҭа-иԥа Ӷәарзалиа
Шьықәыр Қәыча-иԥа Гулуа
Џьота Шьаҳан-иԥа Џьопуа
Самсон Баџьга-иԥа Џьопуа
Алича Рашьыҭ-иԥа Дочиа
Шьашь Рашьыҭ-иԥа Дочиа
Виктор Рашьыҭ-иԥа Дочиа
Тарашь Гәач-иԥа Дочиа
Александр (Шура) Арушьан-иԥа Дочиа
Хьрыԥс Адамыр-иԥа Ӡаԥшьба
Адгәыр Ҷхәын-иԥа Думаа
Нури Махаз-иԥа Думаа
Мышьа Мелтон-иԥа Делба
Қьысқьынџь Давид-иԥа Џьелиа
Иасон Ламшьаҵә-иԥа Думаа
Естат Давид-иԥа Џьелиа
Сырбеи Ламшьаҵә-иԥа Думаа
Сократ Харитон-иԥа Воуба
Пила Мыса-иԥа Зынгьешьлиа
Ата Хакәыр-иԥа Кәыркәнаа
Мушьни Кәанта-иԥа Кәыркәнаа
Цик Нарик-иԥа Кәыркәнаа
Шьаликәа Накәыр-иԥа Кәыркәнаа
Мыдгәа Гәада-иԥа Кьшьмариа
Шьалуа Гедеван-иԥа Лорҭқьипаниӡе
Леванти Ҭамшьыгә-иԥа Матуа
Мисор Ҭамшьыгә-иԥа Матуа
Сандро Нарик-иԥа Гьергьиа
Андреи Давид-иԥа Ратиа
Камыгә Титу-иԥа Салаҟаиа
Арсана Ҷыҷын-иԥа Салаҟаиа
Баграт Хьыҷ-иԥа Салаҟаиа
Лад Ҷыҷын-иԥа Салаҟаиа
Николаи Нестор-иԥа Сабекиа
Чыжә Ҭхәыхәын-иԥа Сабекиа
Солдаҭ Расҭа-иԥа Торчуа
Шьыдгәа Цита-иԥа Торчуа
Мақьҭеи Ҳасан-иԥа Торчуа
Шьрыф Ҳасан-иԥа Торчуа
Џьамфер Ҳасан-иԥа Торчуа
Нури Мџьыҭ-иԥа Торчуа
Иликәа Пас-иԥа Ҭаниа
Мисор Кьамшьышь-иԥа Мирцхәлаа
Былга (Тана) Зафас-иԥа Цанба
Паца Ҭархан-иԥа Цанба
Шьықәыр Баҭеи-иԥа Ҷокуа
Рача Ԥшьҟан-иԥа Ҷокуа
Кәҷыр Есхан-иԥа Ҭодуа
Иасон Маркәаз-иԥа Чалигаа
Лавренти Маркәаз-иԥа Чалигаа
Иван Џыр-иԥа Инаԥшьба
Мышьа Таи-иԥа Шьынқәба
Кәҷыр Шьаабан-иԥа Шьынқәба
Пача Ҭахьыр-иԥа Шьынқәба
Смаил Ҭахьыр-иԥа Шьынқәба
Цхьыпа Ҭахьыр-иԥа Шьынқәба
Иасон Миха-иԥа Шьынқәба
Чир Кьапач-иԥа Шьынқәба
Кәыжь Раџьаб-иԥа Шьынқәба
Иликәа Едӷьыц-иԥа Шьынқәба
Ҭарашь Ҭархә-иԥа Шәбеқьиа
Николаи Михаил-иԥа Шамба
Никәала Рџьаб-иԥа Шамба
Кәҷыр Раџьаб-иԥа Шамба
Ҭарашь Дигәа-иԥа Шамба
Мидӷәа Лаџ-иԥа Шамба
Хафиз Сулиман-иԥа Шамба
Мышьа Сулиман-иԥа Шамба
Санарда Кәынта-иԥа Шамба
Дмитри Хачана-иԥа Торчуа
Рабсҭан Шьыгә-иԥа Дочиа
Кәҷыҷ Шьаабан-иԥа Шьынқәба
Давид Барнаба-иԥа Бигәаа
Григори Барнаба-иԥа Бигәаа
Баграт Засим-иԥа Чалигаа
Николаи Константин-иԥа Қәҭарба
Костевис Кәыркәнаа
Шьрын (Никола) Кашо-иԥа Кәыркәнаа (дынхон Пицунда)
Леуарсан Кәта-иԥа Думаа
Мама Махаз-иԥа Торчуа
Сандро Зингешьлиа
Торчуа .........
Шьалуа Разан-иԥа Хынҭәба
Акьыԥхь иазлырхиеит
Шарида Торчуа
