Збаҩхатәра ду ала Кавказ ашьхақәа зыршанхоз, зыԥсҭазаара зегь арҩаш цәқәырԥеиԥш еибах-еибафоз аҟаза Р.Гәымба ихьӡ ҿырԥшыгоуп, дызлиааз иаамҭа, дызлаӷьацоз ижәлар ирҟәыгам иԥсҭазаара. Уи ихьӡ аҽаӡәы излаиеиԥшымхаз, еснагь ижәлар рыԥсҭазаара иԥсҭазааран, рхьаа ихьаан, ԥсабарала ицәа иалаз ибаҩхатәра ҟаимаҭ урҭ хәшәыс ириҭон. Збаҩхатәра акы иаламҩашьо ӡыхьҵас ижәлар ргәаҿы акәын ахы ахьыҵнагоз.
Ахшара рацәа рыҩнаҭаҿы иааӡаз, ҳбыргцәа ҟәыӷақәа рыгәҭа изызҳауаз иҟазара ҿыхо иалагеит аашықәса анихыҵуаз инаркны. Ари гәырӷьаҿҳәашак иаҩызан икәша-мыкәша иҟаз иуацәа-иҭахцәа рзы. Аҟармаҵыс еиԥш ашәа зҳәоз ахәыҷы зегь рзы дгәышьҭыхган.
Аха, ибаҩхатәра хәыҷы аҿыхаха амҭакәа, иԥсхаршьырц инашьҭалеит усҟан ҳ-Аԥсны иахаԥаны иҟаз ақырҭуа рҵаҩцәа. Иашәаҳәареи икәашареи рыла зегь зыршанхоз ахәыҷы изныкымкәа иҩынтәымкәа аҵара ахьиҵоз Дәрыԥшьтәи ашкол дҭырцахьан, аха акызаҵәык насыԥс имаз, иҭаацәа абӷа ирҭон. Абраҟа имаҷмызт иан аболгар ҭыԥҳа лроль. Иабду Мамсыр Гәымба иныруан имаҭа хәыҷы баҩхатәра ҷыдак ицәа ишалаз. Убри азы акәхап уи лассы-лассы иқәлацәа, абыргцәа ҟәыӷақәа ахьеизоз Тәанихәы ҳәа иахьашьҭоу дызрылаиртәоз.Ражден хәыҷы араҟа ибон ижәлар рыкәашара, иаҳауан рашәа хаақәа, ижәлар рҟәыӷара, рынамыс згәылыҷҷоз ажәабжь ссирқәа. Ҳәара аҭахума, иахьеи-уахеи зызҳауа ахәыҷы, насгьы ԥсабарала абаҩхатәра зцәа иалаз, арҭқәа зегьы анырра ду ирҭон.
Иашәақәа иреиӷьу «Ахрашәа» дахцәажәо уи иҳәоит: «Сара хаҭала сыжәлар сшәыкәхшааит, абри еиԥш ашәа заԥҵамҭоу. Сара аԥсуа быргцәа исырҭаз, ирҿысҵааз, ауаҩроума, акультура аума, уи аҩыза џьаргьы исымбеит, исмаҳаит. Убас ҵарак рымаӡамкәан, араион иналҵны џьара акы шырымбацызгьы ԥсуаҵас ааӡара ирымаз џьашьахәын, еиҭаҳәашьак амаӡам. Урҭ усҟан рашәаҳәашьа зынӡа даҽакала иҟан. Урҭ рыбжьқәа абри ашьха, ахрақәа иргәылҵны иаауашәа агьама бзиақәа аҭаны акәын ишыҟаз. Угәаҵанӡа инеины, уцәа-ужьы, удақәа зегьы еимдауа ирылсуан, ахаҵара аш́әоума, алаф аш́әоума ирҳәозаалак, иара ашәа аҵакы иақәнагоз абжьы ахарҵон. Уи аамҭазы аԥхьарца абжьгьы хаҵара анауаз ыҟан, зны иҵәаа-ҵәаауа, аҽазныхгьы иқьыз-қьызуа хҭысқ́әак уанаҳәон, ицәажәахаҭон. Ирхәыцган, ирҟ́әышган аԥсҭазаарахь ухьанарԥшуан, агәалаҟазаара ду унаҭон.
1935 шықәсазы ауп, Ражден хәыҷы раԥхьатәи иашәа аниз. Уи иаби иареи ачаирҭа ацәаӷәара иахьаҿызгьы. Аџьабаа, анхара, агәышьҭыхра абар иахьахылҿиааз раԥхьатәи иашәа:
Ҳамра, ҳамза ҳалашара.
Ҳколнхара, ҳгәаԥхара.
Гәыԥ-гәыԥла ҳаиланхара,
Ашәа азаҳҳәоит ҳаицынхара.
Ари ашәа иахьа иахыҵуеит 70 шықәса иреиҳаны, Аԥсны иахьырымҳәо ҳәа сыздыруам ажәақәа ирҟәаҵны амелодиа ркәашаганы жәлары ирзынхеит, авторс иамоу иӡбахә ахьырымҳәо еиҳа сгәалаҟара дууп, сҟәырҷаханы ажәлар рҟазара ду сахьалахәхаз ауп анцәа иџьысшьо», – иҩуеит ашәаҳәаҩ ду.
Данхәыҷыз Р.Гәымба изырҳәо «Дәрыԥшьаа рҟармаҵыс» ҳәа. Даныҩеидас уи, иҽаԥсеитәит «Аԥсны жәлар рҟармаҵыс» изырҳәаратәы иҟазара аихаҳара. Ражден Гәымба иԥсҭазаараҿы дырхаанхеит ҩ-еибашьрак. Актәи – Аџьынџьтәылатә еибашьра Дуӡӡа, аҩбатәи ақырҭуа-аԥсуа еибашьра. Аџьынџьтәалатә еибашьра Ду анцоз деибашьыртә еиԥш иқәра мнеицызт, аха иҿи-инапи еиқәҵаны дтәамызт, ашьха ҭыԥқәа рҟны амҩа дзырбоз дрыцны ҳар дрыцхраауан. Убасҟан дызлагылаз, иибаз иабзоуроуп уи аамҭаз иаԥиҵаз ашәа ҿыцқәа: «Санчара», «Аԥсадгьыл», «Афырхацәа рашәа», «Атҟәа иашәа».
1945 шықәсазы, аибашьра ашьҭахь, Қарҭ иҟалараны иҟаз ашколхәыҷқәа ролимпиадазы атеатр актиор Разынбеи Агрба еизигон иреиӷьыз аҿар. Уи иҩуеит: «Гәдоуҭа сахьлеиз исаҳаит Дәрыԥшь ақыҭан дышцәырҵыз аԥсуа музыка зырӷьацашаз ҷкәынак, данызба сыԥсы илахеит абри арԥыс. Ихьӡи ижәлеи реиԥш акәын ашәаҳәареи иареи шеинаалоз, асценеи иареи еизшан. Иахьагьы исаҳауазшәа ауп сгәы ишықәыҩуа «Ԥшкьаҿ-иԥа Манча ахаҵа», «Аиба иашәа» ибжьы хәыҷы ҿацаӡа ишцәыригоз. Зегьы уамашәа иаабаз, аԥсуа жәытә ашәас иҟаз изымдыруаз акгьы ахьыҟамыз акәын. Қарҭ ҳахьнеизгьы дырзымбатәбарахеит аӡырҩцәа. Акомпозиторцәа дуқәа иазҵаауан, «Аиба иашәа» хынтә иҳарҳәоит ҳәа анапеинҟьара аныхдыртлаӡа иаацәыригеит «Ахәрашәа». Сара схаҭа самхагәырӷьан сылаӷырӡқәа сиааиуан. Милаҭрацәала еилатәаз, убри аҿынӡа инеигеит аӡырҩцәа ргәаҿы. Зегьы даарылукааратәы ихы ахьааирԥшыз азы ианаршьеит актәи премиа».
Абаҩхатра зманы инцәырҵуаз аԥсуаа рҵаарҟәрылара, рыхәаҽра иашьҭаз ақырҭцәа шырацәазгьы, иҟан имаҷымкәа Р.Гәымба ибаҩхатәра аиқәырхара иашьҭаз. Аҟәатәи амузыкатә ҵараиурҭа данҭаз, иҵара иалагӡан аԥсуа театр иамаз аоркестр дирижиорра азиуан. Амузыка рзиҩуан. Иара убас Аԥсны жәлар рашәаҳәареи рыкәашареи рансамбль аҿгьы аус иуан. Абраҟа, Гәдоуҭаҟа агастрольқәа рахь иргараны иҟаз аԥсуа ашәақәа, «ирыгқәоу ыҟоуп, исырҽеиуеит», ахьиҳәаз дахырҟьаны, ԥышәарак ада шигмызгьы, аҵараиурҭа аҵыхәтәантәи акурсаҿ итәаз, адиплом агара еиԥхыӡуаз Ражден аҵара дҭырцеит.
Абар аҟазара зыԥсықәраз, аџьабаа згымыз уи ашәымҭаказ ихәыцраз: «Исгәалашәоит Аҟәа афилармониаҿ асцена ҳшықәырцахьаз, ашкол сышҭырцахьаз. Нас уажәгьы иамуит, иаасыцрымҵӡо ҩысҭаа мышьҭацә́гьақәак сахьцалак икылыԥшуа исызцәырҵуеит, аха мап, шаҟа укарыжьуа, шаҟа укыдырҟьо, уеинырҟьо аҟара уӷәӷәахоит. Урҭ иуларҵоит мчы ҷыдак, уаҩ дызмыхәаӡо, уаҩы дыззымиааиӡо, урҭ иудырбоит аԥсҭазаара шаҟа шәыга хкы рацәала еиларҭәоу, урҭ ргьамақәа зеиԥшроу, илаҟәроу, иҳаракыроу, ҳәынҵәала иҭәу, ма мҩа лашак ииашаӡа, ибахӡа иҟоу».
Абарҭқәа зегь рышьҭахь Ражден Гәымба еиҭах иҵараиурҭа адиректор Шь. Горгаӡе иабжьгарала Қарҭ дцаны Қырҭтәылатәи жәлар рырҿиаратә ҩнаҿы ҩышықәсатәи ахор-дирижиортә курсқәа дырхысуеит. Қәҿиара дула уи хыркәшаны идиплом шынеидыркыз, Аԥсныҟа усгьы имҩа шакыз имдыруаз, Гыртәыла раионкахь аусураҳәа дрышьҭырцаз аҳәара ҟаиҵеит. Ус иагьыҟалеит, Ражден Гәымба Чхороҵҟәу араионаҿ хышықәса агыруа жәлар ашәақәа дирҵон. Иара абри аангьы уи минуҭкгьы иаԥсуа жәлар рашәақәа ихы-игәы иҭымҵыцызт. Ихортә программаҿгьы, излауаз ала акык-ҩбак аԥсуа ашәақәа алаигалон. «Гәалак сымоуп нагарҭа змаӡам», ари ажәеинраала иҩит Гыртәыла даныҟаз. Ара ҳашәаҳәаҩ ду ибаҩхатәра бзиа, инаалашьа ҟәымшәышә иабзоураны, зегьы рнапы дықәыргыланы дырбон, ажәаҿы ишырҳ́әо еиԥш, «аҵыс хшы ада ак игдырхомызт». Аха иара инагӡаны дызгәырӷьомызт. Избанзар игәы хәын. Игәы ихон итәылахь, иԥсы-ишьа ахьҿыхаз Аԥсны ԥшӡахь:
Саԥсшәа гәхьаазгоит, иарада схәарҭам,
Сашәақәа сдырхагауеит, аангылашьак сымам,
Сқыҭа Дәрыԥшь сгәы иҵалан
Уи чҳашьак амам,
Аха аагылашьак ҳәа сымам.
1955 шықәсазы Р.Гәымба илшеит игәыҵха анагӡара. Иҟазара, иашәаҳәара итәылаҿ аихаҳара, ижәлар рыдҵараз амҩақәа еиҭах изаадыртит. Уи алдыршеит усҟан Аԥсны иахагылаз Иван Ҭарбеи, Аслан Оҭырбеи. Иара абри ашықәс инаркны Аԥснытәи Аҳәынҭқарратә жәлар рашәаҳәареи рыкәшареи рансамбль сахьаркыратә напхгаҩыси, дирижор хадаси дахадыргылеит. 1955 шықәсазы раԥхьаӡа акәны Р.Гә́ымба инапхгарала иҭрыжьит аԥсуа жәлар рашәақәа анҵаны апластинка «Салуман иашәа», «Гәдиса иашәа», «Инаԥҳа Кьагәа иашәа», «Аиба иашәа», «Ахра ашәа», «Ахәра ашәа», иҿыцу рахьынтә «Сыԥшалас», «Анҭица», «Апартитзан иашәа», «Кәафҭа шкәакәа» уҳәа ҩажәижәабаҟа ашәа.
«Аҟазараҿы, хҭыск ыҟамкәан, ма изхуҳәаауа убла иаахымгылакәан аҩра цәгьоуп, ус баша угәы иҭҳәааны иаԥҵоу шамахамзар нҵыра дук аиуӡом» ҳәа иҩуеит Р.Гәымба. Уи ашәа ҿыц иит чаракаҿ, иара амҩаԥгара ахьидыз, инаидыркыз аҵәца ԥшӡа ҩыла ихыхәхәа лсахьа анибаалеит ԥҳәызба ԥшӡак:
Иԥшӡаӡа быблла сызхыԥшылаз,
Уи сразҟоуп, исзыԥшуеит.
Ахәыцрақәа урҭ исырҭаз
Уа, рада раида снарҳәоит.
Апоет лаша Алықьса Џьонуа игәалаиршәоит Р.Гәымба Д.Гәлиа ишҟа раԥхьаӡа даннеигаз: «Алиоша, Дәрыԥшь нцәахша бжьык дҿыхан, ашәақәа иҩуеит ҳәа саҳаит, суҳәоит аамҭа иахымгакәа дысзаага», ҳәа сеиҳәеит Д.Гәлиа. Абри аиқәшәараҿы ауп ашәа «Сыԥсадгьыл» анизгьы.
«Абзиабара ашәа, афырхаҵара ашәа, апатриотизмра ашәа, абар уи иԥсынҵра заҟароу, абар уи ибаҩхатәра зеиԥшроу. Уара ухаҭа ушеибгоу уашәоуп Ражден Гәымба!», – иҩуеит Ал.Џьонуа.
«1979 шықәсазы акомпозиторцәа Зегьеидгылоутәи афбатәи реизара ду мҩаԥысуан Москва, Чаиковски ихьӡ зху аконцерттә зал ду аҟны. 27 республика злахәыз аконцерттә программаҿы иалыркааит Р.Гәымба иашәа «Ашәҭқәа ртәыла», иара убри алагьы аизара ду аадыртит.
Р.Гәымба Москва аконсерваториа даналга ашьҭахь раԥхьатәи иаԥҵамҭа акәхеит Д.Гәлиа иажәеинраала «Апартиа» иалихыз х-хәҭакны иҟаз акантата. Егьырҭ иаԥиҵахьаз: «Сыхаара сыԥсадгьыл», «Атәым жәҩан аҵаҟа», «Ачара ашәа» реизгазы ианашьан Д.Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа.
Ақырҭуа-аԥсуа еибашьраан Р.Гәымба иашәақәа ҳажәлар рзы иԥсеиқәырхаган, еибашьуаз рзын ихәра рӷьаган. Б.Барцыц лажәеинраалақәа ирылхны иаԥиҵеит ашәақәа: «Аԥсцәаҵәҟьа рыбаҩқәа ҵысит», «Счымазара ахәшәқәа касыжьит», «Шәнеибац, шәнеибац».
Машәыршәа иҟалаз акы акәхарым Р.Гәымба адунеиаҿы зыхьӡ ахыҵәахьоу акомпозиторцәа дуқәа дахьырзааигәаз. Иара ҩызцәас иман акомпозиторцәа дуқәа Д.Тухманов, А.Пахмутова, Л.Шаински. Ражден Гәымба ихьӡ, иҟазара ду, иашәа хьыршәыгәқәа Аԥсынреи аԥсуа жәлари ыҟанаҵ иҟазаауеит.
Наира Сабекиа
