Аҿар, акласс уада иҩнацаланы ахәшьарақәа аҧсуаразы рзықәыргылара иаҧсам, ииашам, насгьы иалҵуам. Аҧсуара амаҭәарқәа зегьы рҿы иуҧылоит. Ус анакәха, хазы амаҭәарқәа алхра имаҵеи-напылаҟаҵарахоит. Ааӡара жәлартәзароуп. Ааӡара анжәлартәхалак аҵеи милаҭс дызтәу дырхаҭарнакхоит. Аҧсуа иааӡара жәлартәхар уи аҧсуара илааӡахоит. Уи азы цәшәара аҭахӡам.

 Изакәызеи  аҧсуара? Абри ала ҳалагоит ҳцәажәара. Аҧсуаа аҵәца анааныркылогьы ирҳәоит, – «аҧсуара Анцәа иумырӡын,– ҳәа. Аҧсуара – ламысуп, аламыс – аҧсуароуп. Аҧсуара иҟоу уаҩроуп аҧсуара аныҟәгара краҭахуп, аҧсуара зегьы еиҧшны ирызныҟәгом, аҧсуароуп ҳаибаркны ҳазмоу, аҧсуара аныҟам – ҳмилаҭгьы зыҟалом,» - абас шаҟа уаҳауазеи?…Аӡәы иҽҽим, иакәым акы ҟаиҵазар, уи изы ирҳәоит: – уи аҧсуарам, уи уаҩрам, иқәшәазеи абааҧсы даҧсуаӡами,- уҳәа ҵҩа змам ажәақәа.

Иаанагозеи нас уи ажәа «аҧсуара»?

Ианбеии уи ажәа? Ишҧеии? Иаҭоурыхузеи?

Уи ауаа ирылаҵәоуп, иҧшьоу ажәангьы ирыҧхьаӡоит. Идыртәу, еиқәырхатәу, пату змоу, иҳараку, ицқьоу, иҿырҧшыгоу зыхьӡара ауаа ашьҭоу, рхы здырныҳәало ажәоуп. Зхы ҳаҭыр ақәызҵо, суаҩуп ҳәа зхы зшьо, зегьы уи ажәа аҽаҧсатәра иашьҭоуп, Анцәа изызиҳәо (аҧсуаа) раҧхьа игылоу ажәоуп «Ҳаҧсуара анцәа иумырӡын». Амилаҭра рбаӡом аҧсуарада, иӡит аҧсуара – иҟам Аҧсынра, абас аҵакы рацәоуп уи ажәа зегьы рҿы.

Аҧсуаа абриаҟара ргәыҕрақәа здырҳәало, уи ыҟазароуп, уи ажәа иҕәҕәаны иахаҵгылатәуп, иҭҵаа­тәуп, иара аҧсуара ҳәа иҟоу ахь­­­­тә иа­жәыз, ирҿыцтәу, мап зыцәктәу ак­рыҟоума уҳәа еилырганы аҳәаақәҵарақәа рзутәуп. Ажәакала, иҭҵаатәу, изыхцәажәатәу зҵаара дуны аҧсуа иҧсҭазаараҿы иҟоуп. Ииашоуп «аҧсуара – уаҩроуп»,- уҳәар иазхошәа убоит. «Аҧсуара – ламысуп» - уҳәаргьы – убыс. Аха  аҧсуара иҵегьы иҭбаауп.

Аҧсуара иаҵанакуа шырацәоу зегьы ирҳәоит. Имаҷӡам аҧсуара иахцәажәақәахьоугьы.

Ш.Д. Инал-иҧа иҩуеит аҧсуаразы: «…это исторически сложившая форма проявление национального сомосознания и самоутверждения абхазов, как этнической индивидуальности; неписанный кодекс народных знаний и ценностей, основанный на  гуманистических и демократических началах, обнимающий собой; систему обычаев и представлений о принципах духовного и нравственного бытия человека, нарушения которых «смерти подобного» (аҧсуа иҧсырҭа иламыс ауп); этнического народа, а части общекавказской и мировой цивилизации».

Ара ишаабо аиҧш, аҧсуара аҭоурыхтә ҭагылазаашьа иҧнашәо акы шакәу бзианы иаарҧшуп. Абри азхәыцра иҳазнарҵысуеит гәаанагарак. Иҟалап, амилаҭқәа ара иҳаланхои ҳареи еицаҳныруа азеиҧшҭоурыхтә ҭагылазаашьа ҳзеиҧшны акәымкәа, даҽакала иаҳҳәозар, аҧсуа иҷыдарақәа, дызланхо амилаҭ злаҟамкәа дызлаҟоу, мацароуп аҧсуара зыхьӡхо ҳәа аҧхьаӡара.. Уи џьара акала иагьиашоуп.

Аҧсуара аҧсуаа рзы ишыҟоу еиҧш, егьырҭ амилаҭқәагьы ирымоуп дара рхатәқәа. Урҭ зегьы ирзеиҧшқәоугьы ыҟоуп,  уимоу зынӡа ҵакыла еиқәшәаҵәҟьо ануҧылоугьы ҟалоит.

Адунеи ауаатәыҩса иаҧсаны иаҧырҵахьоу зегьы анырра ҟарҵоит амилаҭқәа зегьы рахь, урҭ рҷыдарақәа рахьгьы. Иҟаӡам, милаҭк аҽа милаҭк ахьынтәи акы зланамгало, наукак ыҟам аҽа наукак ахьтә ныррак здызымкыло.

Зегьы рахь анырра ҕәҕәа ҟазҵо акоуп азеиҧш-ҭоурыхтә ҭагылазаашьа, аха дара рҷыдарақәа ирыбзоураны урҭ еиҧшыҵәҟьамкәа ирыдыркылоит. Еиҧшыҵәҟьаны ирыдыркылозҭгьы аҷыдарақәа ыӡхьазаарын иузалымкаауа. Аҷыдарақәа реиқәхарақәа дырҩагь ирыбзоуроуп дара аҭоурыхтә ҭагылазаашьақәа арегионқәа зегьы рҿы иахьеиҧшым, аҧсабарагьы иабзоуроу ыҟоуп. Убас имаҷым аҷыдарақәа змырӡуа афакторқәа.

Урҭ аҷыдарақәа ҳәа ҳазҿу ҟалар ауеит ашәҵаҿы, афатә аҿы, аиҩызараҿы, аиҕараҿы уҳәа убас зегьы рҿы, аха аиҳарак ахымҩаҧгашьа ус аҟны иааҧшуеит. Ахымҩаҧгашьатә ҳәа ҳазҿу иаҵанакуа шьарда ыҟоуп: аҕа, ауа, аҩыза, агәыла, ацәгьа, абзиа… уҳәа рҿаҧхьа ихы шааирҧшуа. Ахаарҧшра ҳҳәар уигьы шахоит кыр ахыкқәа рыла: фырхаҵарыла, гәыҭбаарыла, ламысла, қьиарала, уаҩибзиабарала, гәымбылџьбарала, ҧагьарала, тәамбашақәла, мыцҳәарала, уҳәан-сҳәанла уҳәа убас иҵегьы.

Ажәакала, аҧсуара закәу аҳәараҿы иҭбаауи иааркьаҿуи аилкаарақәа ыҟоуп. Уи атәы иахцәажәахьоу ҧыҭҩык ирҳәахьеит, аха иаҳа иалкааны иазааҭгылаз Ш. Инал-иҧеи М. Лабахәуеи роуп. Ш. Инал-иҧа ишазгәеиҭоз ала, иааркьаҿу аилкаарала далагоит ихшыҩлыҵқәа раарҧшра. Ихаҭа иҳәоит иааркьаҿу аилкаарала иусура шишьҭуа, аха иҟалап араҟа инарҭбааӡаны аҳәара дара ишуадаҩу (акы аанмыжькәа) дырны иҳәазаргьы. Ус акә, егьыс акә, далацәажәеит иааркьаҿу амҩала. М. Лабахәуа хазырхала иҭбаау амҩала аҧсуара аилкаара ишауа аиҧшҵәҟьа иааркьаҿу амҩагьы ишауа азгәаҭо, алкаа ҟаиҵоит арҭ аҩмҩакгьы реицыҟазаара шахәҭоу, рыҩмҩак рылагьы аусура шыҟало, абас уҳәар ҟалозар, зинлагьы ишеиҟароу. Ари ииашаҵәҟьаны иҳәоуп ада аҽакы узазҳәом.

Ҭ. Шьаҟрыл илыҩуеит: «Аҧсуара! Ари даара аҵак ду змоу ажәоуп. Зқьышықәсала ҳабацәа рабацәа еиҿыркаауаз доуҳатә культуроуп.

… Аҧсуара – адунеи зегьы аҿы иҿырҧшыгоу уаҩ дзырбеиауа адоуҳатә культура ашьҭыхра, ҳмилаҭ культура ашьҭыхра, ҳмилаҭ культура алагалароуп».

Ииашҵәаҟьаны аҧсуара иаҵанакуа ҭбааӡоуп, уи зқьышықәсала милаҭк зыҧсҭазаара аҭоурыхтә ҭагылазаашьа иацәуаз еиҿнакаауаз, зыҩаӡара ҳараку ауаҩра аламысра, аҳаҭырқәҵара, ҽеила рныҟәгара ауп. Аҧсуара закәу аҳәара иалагақәахьоу хыҧхьаӡарала иагьмаҷҵәҟьам, иагьаҩы иагьа ибзианы ирҳәаргьы зегьы шырзымҳәаз атәы инаҵыршьуеит.

Аҧсуара зкалам аззырхахьоу иреиуоуп (араҟа иааҳгоит ашәҟәы азызкызгьы, астатиа азызкызгьы, ус акы азызҳәахьоугьы ҧыҭҩык рыхь­ӡқәа): Ш. Инал-иҧа, Р. Гәажәба, Иу. Аргәын, И. Дамениа, М. Қәыҵниа, П. Қәыҵниа, Г. Смыр, Р. Смыр-Читашева, Л. Гарб, Г. Старовоитова, А. Ашьхаруа, И. Марыхәба, Е. Аџьынџьал, Е.Адлеиба, М. Чачхалиа, А. Лепсаиа, Л. Мхонџьиа, В. Бигәаа, А. Касланӡиа уҳәа убас иҵегьгьы. Абарҭ зегьы рахьтә абри ииҳәаз уаҩ дақәшаҳаҭхауа иҟам ҳәа уаазҿагылаҵәҟьо дыҟам дара зегьы ирҳәо шеиҧшыҵәҟьамгьы. Амала абра иалҳкаап А. Лепсаиеи М. Чачхалиеи, рҩымҭақәа рҿы уахьрықәшаҳаҭымхара ахьыҟоу азы.

А. Леҧсаиа иҩуеит: «Иахьатәи ҳаамҭазы аҧсуара аиҭашьақәыргыларазы аҽышәарақәа утопиоуп, -  иаанаго.» Уи излеиҧхьаӡо ала, аҧсуара амиф ахь аиагара иаҳа имариоуп аҵабырг ахь аиагара аҵкыс. Ас аҧсуара азнеира азин ҳнаҭом иахьатәи ҳҭагылазаашьа. Егьырахь зегьы ҳарҟәаҵып, шаҟаҩы ирҿакыда «ҳаҧсуара иацхраатәуп, еиқәырхатәуп» еиқәырхатәуп», «аҧсуара-уаҩроуп», насгьы аҧсуара иазкны згәаанагарақәа гәкаҳарак ҟамҵакәа иахцәажәо шаҟаҩыда?…Нас абарҭ зегьы ирымҳәаӡои уи амифахь аиагара шҵаҵҕәыдоу?»

М.Чачхалиа иакәзаргьы агәкаҳара изаҵалеит «ҳаҧсуара». Уи излеиҳәо ала, - цәымзаркыла уашьҭазаргьы дузыҧшаауам аҧсуара ныҟәызго. Асҵәҟьа уаҩы ибахьоума! Ацәымзаркрагьы уҭахӡам, ҳажәлар уаарызҿлымҳахар, даара иҽеим ахныҟәгашьақәагьы ҳашрылаҟақәахазгьы, иуҧылоит аҧсуараҵәҟьа ныҟәызго, имаҷыҩӡамкәа.

 Ижәытәуп ҳәа мацара акгьы мап ацәктәым. Иҿыцуп азы мацарагьы аихаҳара иалагатәым. Ацәгьеи абзиеи реилыргара аҽакала иазнеитәуп. Ишаҳҳәаз еиҧш, абзиеи ацәгьеи реилыҧшааразы ахәарҭара ирымоу иазхәыцноуп ишыҟаҵатәу. Иҟоуп Европатәи акультурахь иаҳзцәырымгогьы, ус иҟоу ареволиуциатә знеишьа аҭаны мап ацәктәуп. (Аҭаца лабхәа иҿы, лхаҵа иеиҳабацәа рҿы лымцәажәара, уаҩ имыхәаӡо, аџьабаа ду зцу еиҵҳәаӡоу ачара дуқәа, аиныхра дуқәа уҳәа уб.иҵ.).

Иуалҧшьаны ҳаҧхьа иқәгылақәаша рацәаӡоуп.Урҭ зегьы шәҟәык ианӡалом. Жәларык рыҧсҭазаара  шьҭызхуа шәҟәык ҟалашьа амам. Аха ихадоу апринцип аҳарбап. 

Амилаҭ милаҭызтәуа афакторқәа маҷӡам. Аха зегьреиҳа, мамзаргьы еиҕьуп иаҳҳәар, зыда ҧсыхәа ыҟам абызшәоуп.   

Абызшәа ыҟамкәа аҳәынҭқарра ҟалар ауеит, аха амилаҭ зыҟалом. Аҧсуа бызшәада дышҧаҧсуахауеи?! Ҳбызшәа иахьа аҭагылазаашьа бзиаӡам. Ҳәынҭқарратә бызшәаны Аҧсны Азакәан Хада (Аконституциа) ианылеит. Уи дара ибзиоуп. Аха иҳәынҭқарратә бызшәамхацт практикала, хархәарыла. Уи аҵара, аҭҵаара, аизырҳара ирызку ақәҵарақәагьы ыҟоуп, ус ахаҵгылара амоушәа иубоит, аха Дырмит ду ихаан ишыҟаз иаҳзахымгеит.  Аҿар ирҳәом ишахәҭоу, атәым бызшәақәа иаҳа ирызҟазоуп, амҩадуқәа рҿы иуаҳауам аҧсуа бызшәа. Афорум дуқәа, аилатәарақәа рҿы ацәажәарақәа ҧсышәала, аҧкаанҵақәа (апротоколқәа) ҧсышәала ихаҳарҭәаауам.                                                                                                                                  

Ашколқәа аҧсуа школқәаны рыҟаҵара аҵак ду амоуп, аха уи зегьы азыӡбом. Аҧсуа бызшәа астатус ашколтә маҭәар амацара иазышьҭыхуам. Аурыс бызшәа аҵара шыҟац иныжьтәуп, аха  ахархәара еиҵатәтәуп. Уи еиҵаумтәкәан аҧсуа бызшәа ахархәара узеиҳатәӡом. Аурыс бызшәа шыҟоу иныжьны (ахархәаразгьы) аҧсуа бызшәа астатус шьҭыххар ҟалошәа абаша цәажәара агәра гатәым. Ус иҟоу аутопиара злоу иахьа иҳамҳәозароуп.  Ҳахьынӡазыҟаҵоу абызшәа ахархәара алагаразы иаҳзырханы ҳалагароуп. Ус акәымкәа, ҽеишәа ҳҽазыҟаҵаны ҳәа ҳаналага аамҭа рацәаӡаны ицоит. Дырмит ду ихаан аахысгьы аҽазыҟаҵара ҳаҿуп….  Иахьа иҳамоу абызшәазы апроблема Дырмит имаз апроблема ахаҭаҵәҟьоуп, усҟан аиҳарак имацара дҳәыҵәы-ҳәыҵәуа даҿын,ҳара уажәы иаҳа аҭагылазаашьа ҳамоуп, ҳхы иаҳархәароуп ҳҭагылазаашьа. Хыхь џьара иазгәаҳҭахьеит Шь. Инал-иҧеи М. Лабахәуеи «аҧсуара» маҭәар ҳасабла акласс аҟны ахысра ахәҭаны ишырымбо ҽеишәа иҭҵаахаанӡа. Урҭ аиҳарак, ргәаанагара злашьақәдырҕәҕәо «аҧсуара» ҽеины иахьҭҵаам ауп. Ииашоуп, иҭҵаамкәа аҵаҩцәа зегьы рыдгалатәӡам. Убри анаҩсангьы урҭ иазгәарҭоит иааркьаҿны кодекск аҳасаб ала еиқәыршәарак аҭазар шахәҭоу. Уи даара ииашоу, иагьзызхәыцтәу акоуп. Ҳара ҳтәала аҵаҩцәа иагьдырҵатәхо иара убри акодекс сахьа зҭаны нормақәак еиқәыршәатәу ракәхароуп, насгьы урҭ аетикатә цәаҩа иазкқәоу ракәзароуп. Аҧсуара иашаны ухшыҩ назушьҭыр уи маҭәарны аҵара ишахәҭом убоит. Ари азҵааразы сара сгәаанагара убас иҟоуп;                                                                                 

- Аҧсуара ҳаҧсҭазаара ауп. Нас ҧсҭазаарак иҵар акәхома иахьатәи ҳҵаҩы «аҧсуара» маҭәарны издаагало? Иарбан гану иаҳа иалкаатәу, ирабан структуроу иазныжьтәу, иарбан принципқәоу изықәныҟәатәқәоу? Иарбан методикатә хырхарҭоу иалхтәу? Дарбан рҵаҩу уи иазктәу, дабазыҟаҵахои уи? Шаҟа еиҿкаамкәа иалагоузеи школқәак рҿы ари ус. Иара ус ачысҟаҵашьа аӡәы идлырҵозар, секциак еиҧш еиҿкааны, уи «аҧсуара» захьӡхарызеи?

Шь. ЦАРГӘЫШ,

агазеҭ «Аԥсны»

№66-67 2004 ш.