Аха аамҭа ԥхьаҟа ицоит, амилаҭқәа зегьы рҟны еиԥш, аԥсуа жәлар ирылиаауан абаҩхатәра злаз аҟазацәа, алитератураҿы акәзааит, аҟазараҿгьы. Убас, 1970-тәи ашықәсқәа рҽеиҩшамҭазы дцәырҵит ԥсабарала аҟыбаҩ ҷыда злаз, Очамчыра араион Баслахә ақыҭан ииз, иааӡаз Заур Зыхәба.
Абжьаратә школ даналга, Аҟәатәи акультуратә ҵаралашаратә ҵараиурҭа ахореографиатә ҟәша дҭалоит, аха иаарласны аестрадатә музыка даараӡа дазҿлымҳахоит. Аԥсуа милаҭтә музыкатә арҳәагақәа: ачамгәыр, аԥхьарца, аҩымаа, ахымаа рыла дыхәмаруан, ибзианы иҵеит. Арҵаҩцәа бзиақәа: Сира Аҩӡба, Роза Чамагәуа уҳәа урҭ ргәыблра иларааӡон, агәырҵҟәыл бзиа шимаз рбон.
Аҵараиурҭа даналга, инапаҿы иааигахьан иара убас аорӷан, ҳаамҭазтәи агитара, абас-гитара. Есааира амузыка дагәыланахалон, еиуеиԥшым аконкурсқәа иҽрылаирхәуан, аԥхьахәқәагьы ианаршьон.
Аԥсуа жәлар рашәақәа, амилаҭтә музыка абзиабара дазхьанарԥшит аестрадатә гәыԥ аԥҵара, агәацԥыҳәарагьы иман. Уи мацара акәымкәа, дышнеи-шнеиуаз аԥсуа ашәақәа рынагӡара иҽазҵәылхны иҽазыҟаиҵон. Уаанӡагьы иарҳәахьан абжьы бзиа шихоу, иаргьы гәыла-ԥсыла иныруан. Ҵабыргны, Заур Зыхәба ибжьы даҽакы еиԥшымызт, ухнахуан, аԥсуа ашәақәа рынагӡараан даараӡа ианаалон. Хара имгакәа ихьӡ еицырдырит. Аҿара амҵәыжәҩақәа агәышьҭыхра инаҭон, ихатә ашәақәа раԥҵарагьы дазнархәыцит. Иҟаларын имҳәа-мырза уи доуҳамчык иҵанаҳәозҭгьы. Иаарласны иҽԥишәо далагеит. Аха диҭахын идгылашаз. Баслахә ақыҭа акультура аҩны аҟны 1979 ш. еиҿикааит аестрадатә гәыԥ «Аԥсилаа». Иаарласны аӡбахә рылаҩит. Уи инанагӡоз ашәақәа арадио ала ирзыӡырҩуан, ачарақәа рҟны ауаа ирҳәо иалагеит.
Тҟәарчалтәи акультура Ахан аҟны атрадициа бзиақәа шьақәгылахьан, 1955 ш. еиҿкаан ахаԥшьгаратә театр (1965 ш. жәлартә театр акәны иҟалеит). Аԥсны ибзианы ирдыруан араҟа аус зуаз алитературатә хеидкыла «Тҟәарчал абжьы» (напхгаҩыс даман Нелли Сабекиа). Ахә́аԥшцәа иргәаԥхон иара убас ашахтиорцәа рхор (Георги Шьакаиа напхгара зиҭоз). Аестрада аганахьала рҟыбаҩ аадырԥшуан Бориси Фатимеи Џьопуаа рыла еиҿкааз рҭаацәаратә дует «Абырлаш». Ахәаԥшцәа хәыҷқәа хнаххьан ахәыҷтәы хореографиатә ансамбль (анапхгаҩы – Радион Бигәаа), акьанџьақәа ртеатргьы рыҵахомызт. Ахан акультура ацентрқәа ируакны иҟан, ара аԥсҭазаара еилашуан, аус руан еиуеиԥшым акружокқәа. Ашахтиорцәа рықалақь агәаны еснагь лахҿыхран. Аполитикатә ашәа ареспубликатә фестиваль «Аԥра – 85» алауреат, ахаԥшьгаратә авокал-инструменттә ансамбль «Дад» акәзар, ахәаԥшцәа ирылаҵәеит.
1986 ш. акультура Ахан аиҳабыс дарҭахьан Заур Зыхәба. Арҭ ацәаҳәақәа равтор, усҟан агазеҭ «Аԥсны ҟаԥшь» («Аԥсны») аусзуҩы –ашәаҳәаҩи сареи ҳаибадырит, аҟазараҿы рнапы злакугьы далацәажәеит. Уи агазеҭ аҟны икьыԥхьын. Убри аахыс пату еиқәаҳҵоит, иҟазара даара ахәшьара азҭо, бзиа избо сыруаӡәкуп.
Ансамбль «Дад» еиҿкаан 1985 ш. август мзазы. Зынӡа ԥшьҩык еиднакылеит: Заур Зыхәба, Анзор Адлеиба, Сергеи Калбасов, Николаи Казаков. Ахәаԥшцәа рахь ацәырҵразы даараӡа рҽазыҟарҵон. Ансамбль инанагӡоз ашәақәа амилаҭтә ҷыдарақәа ртрадициақәа ирзааигәан, амилаҭ цәа рыҟәнын. Абри алагьы ахатә хаҿра аанахәеит, ахыԥша наҩит.
Аамҭа кьаҿк иалагӡаны ахәаԥшцәа хызхыз ашәақәа иреиуоуп: Т.Аџьба иажәеинраала «Дыргагәышьеит» (амузыка – О.Ферзба), П.Бебиа иажәақәа ирылху ашәа «Аҭаца» (амузыка – З.Зыхәба), «Ахәылԥазтәи Аҟәа ашәа» (ажәақәа – Т.Ҷаниа, амузыка – О.Хәынцариа); «Амза аҭәымҭоуп, ашәҭ аптымҭоуп…» (ажәақәа – Р.Смыр, амузыка – А.Адлеиба); «Бабацеи сныжьны» (ажәақәеи амузыкеи – З.Зыхәба); «Шьҭа сабацари» (ажәақәа – Р.Смыр, амузыка – З.Зыхәба), «Ачара ду» (ажәақәа П.Бебиа).
Усҟан Заури сареи ҳаиҿцәажәараан иазгәеиҭеит: «Хаҭала, сара ашәа анызыҩуа сазхәыцуеит ажәақәа рыртәашьа, рыласшьа, атекст аҵакы. Зны-зынла иҟалалоит ажәақәа азыӡырҩы акгьы аниарымҳәо, аха ахшыҩҵак бзиа аныҟоу азыӡырҩгьы датәнатәуеит». Аханатә ишьҭикааз абри аҟазшьа еснагь дықәныҟәон.
Изӡатәузеи, Аԥсны ахьынӡа наӡааӡоз имаҷын аестрадатә ансамбльқәа. Ашәа еснагь аԥсуа идоуҳа иацын, абри аҟнытә, ажәлар ирҭахын, иазгәышьуан ашәа ҿыцқәа, анагӡаҩцәагьы рыхьӡ-рыԥша шьҭырхуан. «Дад» аӡбахә анраҳа, рҟазара анырба амузыка зыҩуаз рашәақәа рыдыргало иалагеит.
О.Ферзба иашәақәа ҩба («Агәыцхәырԥхашьагақәа», ажәақәа – Ҷ.Џьонуа, «Аҽада аҟәышра», ажәақәа П.Бебиа) иманы дрызнеит, В. Ҷкадуа иашәа «Иамои, нас?» рыдигалеит. Еигәырӷьаны урҭ арепертуар иаларҵеит.
Хара имгакәа «Дад» Аԥсны ақалақьқәеи ақыҭақәеи рахь ааԥхьара рырҭон, қәҿиара дулагьы иқәгылон.
1989 ш. З.Зыхәба иҩит ашәа «Ажәлар еидгылеит…» (ажәақәа – В.Ахьиба). Б.Шьынқәба иажәеинраала «Сыдгьыл» иалихыз ашәагьы ахәаԥшцәа шьахәла ирыдыркылеит.
Ансамбль «Дад» анаԥиҵаз З.Зыхәба аԥхьаӡа иргыланы хықәкыс имаз ҳажәлар ирҭахыз аԥсуа ашәа аӡыргара акәын. Иара еснагь иалиԥшаауаз аҟаза инапы иҵыҵыз – апоет ииҩыз ажәеинраала акәын, избанзар уаҟа еснагь иҟоуп аҵакы, излеибарку ахшыҩҵак, иԥшӡоуп, ажәақәа еинаалоуп, амузыка иақәшәоит. Убри азы акәзар ҟалоит иашәақәа зрыдыркыло ҳәа агәаанагара имоуп.
Иахьа џьаргьы акьыԥхь зымбац, џьоукы рхала ажәақәак неидкыланы амузыкахь аиагара рҽахьазыршәо ҽеим ҳәа дахәаԥшуеит. «Ажәлар гәырӷьартә, ашәа рҳәартә аҭагылазаашьа анрымоу насыԥуп. Ашәаҳәаҩ изгьы жәҩангәашәԥхьароуп», – иҳәоит иахьагьы.
Аестрадатә ашәа ажәлар ирзааигәазароуп, рдунеи иаднакылароуп, аԥсуа ҟазшьа аанарԥшуазароуп, убасҟан ауп рхы-ргәы аҟынӡа ианнеиуа. Ари ихадоу акәны ишьатәуп. Абас ауп дшазхәыцуа акомпозитор, ашәаҳәаҩ.
Иаԥиҵахьоу ашәақәа зегьы еиԥшны дырзыҟоуп, ихаҭа гәыла-ԥсыла идикылоит, дрыхӡыӡаауеит. Еиӷьу-еицәоу ҳәа дрызхәыцуам. Хадара злоу акәны ииԥхьаӡо ирзыӡырҩуа иргәаԥхоит. Иара изы уи зегьы иреиҳауп. Игәалашәоит Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраҿы Аиааира ашьҭахь Аҟәа, ареспубликатә стадион аҟны аныҳәа азгәаҭараан инаигӡеит В.Ахьиба иажәеинраала «Сыԥсадгьыл» иалхыз ашәа. Иахәаԥшуаз даараӡа иргәаԥханы рнапқәа еинырҟьоит. Аԥсны Раԥхьатәи Ахада В.Г.Арӡынба ашьҭахь дибарц иҭаххазаарын, ианеиқәшәа имаҿа аанкыланы «унапы злаку аус ԥшьа каумыжьын, иацҵала, еиҳау ақәҿиарақәа умазааит!» ҳәа иеиҳәаз ажәақәа ихашҭӡом.
Ҵабыргны, З.Зыхәба иашәақәа, аханатә еиԥш, еиуеиԥшым аконкурсқәеи афестивальқәеи рҟны аҿар инарыгӡоит, аԥхьахәқәа ааныркылоит. Ишырҳәац ирҳәоит ачарақәа рҟны. Ус анакәха, рыԥсҭазаара анарха амоуп, ажәлар бзиа ирбоит. Урҭ хыԥхьаӡаралагьы имаҷым.
Иахьа, ихазы «агәабзиара аасҭа ачымазара еиҳауп» иҳәоит, игәабзиара ахьхьысҳау аҟнытә. Аха аԥсуа игәаӷь изҭоуп, еицакрагьы ақәым. Аԥсуа ҟазара ахкқәа зегьы аҿиара амҩа ианызар иҭахуп. Абаҩхатәра ҿыцқәа рцәырҵра деигәырӷьоит. Амала иааиԥмырҟьаӡакәа урҭ ааӡалатәуп, аҟыбаҩ злоу алԥшаалатәуп, ирыцхраалатәуп ҳәа дахәаԥшуеит. Хымԥада, иҵегьы илшаша рацәоуп, аха дзыхьӡахьоу маҷишьом, инапы иҵихыз игәы рызҭоуп, аҿар иахьрыдыркыло иара изы гәахәароуп. Игәҭакқәа рахьтә изынамыгӡакәа иаанханы иҟоуп акзаҵәык – иаԥиҵаз арок-опера ақәыргылара. Уи 27-ҩык алоуп, досу иара инаигӡо изыԥҵәоуп. Аҟазараҿы лагала бзианы иҟаларын, аха иахьа уажәраанӡа иаанханы иҟоуп. Иара ишиҳәо еиԥш, зегьы аамҭак-аамҭак рымоуп… Макьанагьы дақәгәыӷуеит аԥсҭазаара абап ҳәа. Мшәан, рхатә хаҿра рыманы, рҷыдарақәа еиқәырханы, ирҿиауа ԥхьаҟа ицо ажәлар роуми аԥеиԥш бзиа змоу. Ажәлар рхаҿра еиқәзырхо, ахатәы бызшәа еиԥш, акультура ахкқәа ируакуп аҟазара, уи иузаҟәыҭхом аестрадатә музыкагьы.
Аԥсны амузыкатә ҟазара арҿиараҿы илагалазы акомпозитор, еицырдыруа ашәаҳәаҩ Даур Душьел-иԥа Зыхәба 2024 ш. ианашьан Аԥсны жәлар рартист ҳәа аҳаҭыртә хьӡы. 70 ш. зхыҵыз акомпозитор, ашәаҳәаҩ З.Зыхәба ииубилеи идныҳәалауа, агәабзиареи, аԥсуа иқәра наӡеи, арҿиараҿы еиҳау аихьӡарақәеи изеиӷьаҳшьоит.
Вахтанг Аԥҳазоу