Амш азҵаатәқәа ракәны иқәгылан: ааӡаратә программа ҿыц аконцепциа аӡыргара, Аҳәынҭқарратә хәыҷбаҳчақәа рзы апрограмма ҿыц ашьақәырҕәҕәара, аҧсуа бызшәа абыжьбатәи аклассқәа рҿы ҩрала аҧышәара абжьаратә ҵараиурҭақәа рҿы алагалара, Аҧсны ашколхәыҷқәа XVIII рреспубликатә спартакиада алҵшәақәа аихшьала.
Аҳәынҭқарратә хәыҷбаҳчақәа рзы апрограмма ҿыц ашьақәырҕәҕәаразы ажәахә ҟазҵаз Азеиҧш бжьаратәи азанааҭтә ҵареи Русбарҭа аспециалист хада Аида Минаиа иазгәалҭеит ари апрограмма ашколқәранӡатәи аҵара-ааӡара, актәи аҩаӡара аусура ҳәаақәызҵо, ашколқәранӡатәи ахәыҷы иеизырҳара, ирҿиара, ихаҭара ашьақәыргыларазы, апедагогикатәи аметодикатәи знеишьақәа азырбо зеиҧштә докуметны ишыҟоу. Ари апрограммаҿы иазгәаҭоуп ҩышықәса зхыҵуа ахәыҷы инаиркны быжь- шықәса зхыҵуа иҟынӡа ахәмарратә форма аҭаны адыррақәа рызнагара.
«Ашколқәранӡатәи аҵара ихадоу ҳасабтәны иамоуп ахәыҷы ихаҭара ашьақәыргылара иазынархоу азнеишьа ахархәарала ганрацәала иеизырҳаразы аҭагылазаашьа изаҧҵара. Апрограммаҿы иҷыдоу аметодикатә знеишьақәа рхархәара иабзоураны ашколқәранӡатәи ахәыҷқәа ҧсышәала ацәажәара раларгара иацхраауеит. Уи шьақәдырҕәҕәеит шықәсык еиҳаны апрограмма ахархәара ахьамаз ахәыҷбаҳчақәа рҿы», – ҳәа азгәалҭеит Аида Минаиа.
Аколлегиаҿы иқәгылаз анаҩстәи азҵаара азкын Ааӡаратә программа ҿыц аконцепциа аӡыргара. Ажәахә ҟазҵаз Апедагогикатә институт адиректор Ирина Кәакәасқьырҧҳа аилатәара ашьҭахьтәи ҳаиҿцәажәараан ари аконцепциа инарҭбааны даҳзалацәажәеит. Уи лажәақәа рыла, иахьа ашколтә системала иахьынӡауала абызшәа аиқәырхараз еиуеиҧшым ахархарҭақәа азырҧшаауеит. «Ашколқәа рҟны иҟоуп ааӡара аус хкы, аҧсуара аганахьала. Убри иҟоу шьаҭас иганы, даҽа ганкала, даҽа интонациак ала еиҳа инарҭбаан, инарҵаулан апрограмма аҧсуара ашкол аҿы алагалара хықәкыс иҳамоуп лҳәеит», – Апедагогикатә институт адиректор.
– Аҧсны Аҵара аминистр Хана Гәынба ҳҿаҧхьа иқәлыргылеит адҵа, Аҧсны Ахада иаҧшьгарала ауп адҵа шыҟаҵоу, ҿыцны инарҭбааны аҧсуа культуреи, аҧсуа традициеи иааидкылан аҧсуара ҳәа ҳазҿу ашьаҭала апрограмма ҿыц аҟаҵаразы. Мызкы иназынаҧшуа абри апрограмма аус адулара ҳаҿуп. Зегьы раҧхьа иргыланы, аинститут аҟны еиҿаҳкааит аусуратә гәыҧ. Раҧхьа аконцепциа ҳазхәыцит, анаҩсан апрограмма, ашьҭахь атематика аихшанҵа. Иара убасгьы ари амаҭәар ашкол аҟны амҩаҧгара зылшо ҳәа згәы иаанаго арзаҳалқәа аарышьҭуеит аҵара аминистрра асаит ашҟа, урҭгьы ралҧшааразы иазгәаҭоуп фҩык рыла ишьақәгылоу ажиури.
Хықәкыла абри аконцепциа даара ҳазхәыцит гәыцәс иаҳҭари ҳәа. Еилкаауп, уи иахьа маҭәарны изалаҳгало, адунеи аҟны имҩаҧысуа апроцессқәа, атехнологиа ҿыцқәа уҳәа рнырра ҕәҕәахеит. Ҩныҵҟалагьы, ҩнаҭалагьы, аиҳабы-аиҵбы реизыҟазаашьа ҧсыҽхеит. Убри инамаданы, адунеи зегьы аҟны иҵарны иқәгылоу азҵаара «ааӡара» ҳарҭгьы шьаҭас иҟаҳҵеит. Ари азҵаара уажәы мацара акәӡам ианцәырҵыз, абиҧарала иҟалалоит акризистә аамҭақәак. Убасҟан ажәлар азхьаҧшуеит дара иртәу.
Иахьатәи аамҭаз еиҳа адунеи анаартха, амилаҭ рхаҿра аиқәырхара уашәшәырахоит, иара убас абызшәа. Убри азоуп ҭоурыхла, менталла, ҧсихоемоциала, бызшәала ҳаиқәырхагатә система ҳаҧсуара шьаҭас изамоу ҳапрограмма.
Аусуратә гәыҧ аҟны ари апрограмма иахьӡаҳҵари ҳәа азҵаара ҳазцәырҵит. Убасҟан ҳазхәыцит ҳаҧсуа литератураҿ асахьаркыратә ҩымҭақәа рҟынтә ацәаҳәақәа ралкаара. Ҳапрограммагьы шьаҭас иамоу аетнографиа ауп: аҭоурых, абызшәа, акультура. Ҳазааҭгылеит Дырмит Гәлиа иажәеинраала аҟынтәи ацәаҳәа «Абри соуп сара!».
Аиҿкаара аганахьала, ашколқәа рҟны ари амаҭәар алагалара азҵаарагьы ус имариаӡам. Гәҭакыс иҳамоуп абыжьбатәи аклассқәа рыла алагара. Мчыбжьык ахьтә ҩ-сааҭк арбоуп. Ари аурок аҟны ахәшьара ықәдыргылаӡом, избанзар уи ааӡара амаҭәар ауп. Ари амаҭәар ашкол аҟны амҩаҧгара инеиуа арҵаҩы, егьырҭ арҵаҩцәеи лареи еимадазар ауп. Аурокқәа цонаҵы, егьырҭ амаҭәарқәа рылагьы, лара ашкол аҟны дыҟазар ауп. Ашкол ахыбраҿы иаамҩаҧысуа аусқәа зегьы дрылахәзар ауп. Лара аӡәы диҧырхаган акәымкәан, дыцхырааҩны дыҟазар ауп.
Ааӡара апрограмма ҿыц «Абри соуп сара» аҵара апроцесс иалагалахоит аҵарашықәс аҩбатәи азбжазы, – ҳәа азгәалҭеит Апедагогикатә институт адиректор Ирина Кәакәасқьырҧҳа ҳаиҿцәажәара хыркәшо.
Аҵара аминистр актәи лхаҭыҧуаҩ Хьыбла Шамҧҳа лажәахә аҟны иазгәалҭеит аҵара аминистрра аҟны зҵаара хаданы ишықәгылоу аҧсуа бызшәа – аҳәынҭқарратә бызшәа ашколқәеи ахәыҷбаҳчақәеи рҿы рызнагара рхаҭабзиара аиҕьтәра. «Аҧсуа бызшәеи алитературеи рыспециалистцәа хадацәеи, аминистрра анапхгареи имҩаԥыргаз аилатәараҿы ахатәы бызшәа – ҳәынҭқааратә бызшәак аҳасабала иамоу аҭагылазаашьа аиҕьтәразы иҟаҵатәу ирылацәажәеит. Иазгәаҭан аҵаратә процесс иалахәу зегьы еиҳа ҭакҧхықәрала аҧсуа бызшәа аҵара иазнеирц азы, Аҧсны ахьынӡа-наӡааӡо зегьы аҧышәарақәа ралагалара шахәҭоу. Аха уи ҟаҵатәуп хәыҷы-хәыҷла. Ахәыҷқәа ҳрықәыҕәҕәаны, абызшәахьы ацәымҕра рызцәырҳамгарц азы, иӡбан сынтәатәи аҵарашықәс абыжьбатәи аклассқәа рҿы аҩратә ҧышәара, адиктант адҵа аҭаны алагалара», – лҳәеит Хьыбла Шамҧҳа.
Аҵара аминистрра аколлегиа аихшьаалақәа ҟаҵо иқәгылаз Аҧсны аҵара аминистр Хана Гәынба иазгәалҭеит:
– Ишыжәдыруа еиҧш, Аҧсны Аҳәынҭқарра Ахада Бадра Гәынба, аҵара аминистрра хаҭала адҵақәа азықәиргылеит. Аҵара азакәан апроект аус адулара, аҵаратә система иаҵанакуа абжьаратә ихарҭәаау азанааҭтә ҵара иаҵанакуа, еизаку астандартқәа рышьақәырҕәҕәара, арҵаҩцәа рзанааҭтә ҩаӡара аизырҳара, амш иалагӡаны ахәыҷы ахәыҷбаҳчаҿы аҧсуа бызшәа далазгалаша апрограмма ҿыцқәа реиқәыршәара.
Аки-аки хеибарҭәааларц, зегьы раасҭа азҿлымҳара зҭатәу хырхарҭоуп, сгәаанагарала, ааӡара ахырхарҭа. Иқәгылан иахьа араҟа азҵаара, изылшода ари ааӡаратә программа ахәыҷы изнагаразы. Сара сгәанала, агәаҕь зызҭоу, зыҧсадгьыл згәы азыбылуа, исылшоит ҳәа зхы иадызҵо, аҵара иацәымаашьо, зхы иацәымаашьо ауаҩы илшоит.
Аҧсуа ҳәынҭқарраҿы аҳра амазароуп аҧсшәа. Абызшәа адырра иахьа даара ишҳацәмаҷугьы, гәыхшәарҭас ҳҿар рыбжьара ишьҭымхӡакәа, иамоу агәцаракра инацҵаны, азҿлымҳара аҭатәуп ҳашколқәа рҿы. Аҵара-ааӡара аус хадара злоу хырхарҭоуп аҳәынҭқарра аргылараҿы.
Аҵаҩы игәабзиара акәзар, ари амилаҭтә гәабзиара иаҵанкуа зҵаароуп. Аибашьра иаҳзыннажьыз ауадаҩрақәа рылҵра шмариам аамҭа иаҳнарбеит. Ҳаамҭа иақәымшәо ашколқәа шмаҷымгьы иахьа, арҵаҩы ихәҭоу ауалафахәы шҳазимҭогьы, урҭ ирылшоит ачҳареи аҕәҕәареи раарҧшра.
Аҵаратә система иамоу ауадаҩрақәа зегьы иаразнак рыӡбара мариаӡам, аха маҷ-маҷ иҳалымшо ҳәа акгьы ыҟам. Аҵараҿы ихымҧадатәуп алеишәа. Алеишәа ахьыҟам алҵшәа ҟалаӡом, – лҳәеит аҵара аминистр Хана Гәынба.
Шарида Торчуа